Башҡорттарҙа мал тиреһенән эшләнгән һауыт-һаба йәки турһыҡтар

Һабаға оҡшаш һауыттар хужалыҡ алып барыуҙа малсылыҡ өҫтөнлөк иткән Башҡортостандың көньяҡ һәм көнсығыш райондарында, шул иҫәптән Урал аръяғы һәм Ырымбур башҡорттарында киң таралған.

Һаба – оҙон муйынлы, дүрт ҡырлы пирамида рәүешендәге һауыт. Төбө лә дүрт мөйөшлө. Уның киң генә ауыҙын ябыу өсөн тиренән эшләнгән ҡапҡасы ла бар.

Республикабыҙҙың бер районынан килтерелгән шундай ҙур һауыт Башҡортостан Милли музейында һаҡлана.

Һабаның үҙәнсәлекле формаһы шунан ғибәрәт: ҡабырғаһына өсмөйөш тире киҫәктәре ҡуйып теккәндәр. Бындай һауыт ҡымыҙ әҙерләү һәм һаҡлау өсөн ҡулланылған. Уға 12–13 биҙрәгә яҡын эсемлек һыйған. Һауыт күләме ғаиләнең социаль хәленә туранан-тура бәйле булған.

Тиренән һауыт әҙерләү – бик ҡатмарлы эш. Тәжрибә һәм оҫталыҡ талап иткән был кәсеп менән башлыса ирҙәр шөғөлләнгән, ә ҡатын-ҡыҙҙар уларға ярҙамлашҡан.

Матур итеп эшләнгән һауыт-һабаның ҙур өҫтөнлөгө – уның формаһының камил булыуында һәм теүәл ҡырҡылыуында. Һауыт яҡшы килеп сыҡһын өсөн уны дөрөҫ киҫергә һәм ныҡ итеп тегергә кәрәк булған. Күп халыҡтарҙа был эш үҙе бер сәнғәт һанала ине.

Тире тоҡтар тирене киптермәйсә тегелгән. Был осраҡта тиренең тышҡы яғы тоҡтоң эс яғы булып китә. Тоҡтоң тиренән эшләнгән йәки таҡтанан яһалған түңәрәк төбө айырым беркетелгән. Уны тегеү өсөн һыйырҙың тарамыш ебен ҡулланғандар.

«Был маҡсатта, – тип яҙа немец натуралисы һәм этнографы Иоганн Готлиб Георги, – тарамыштарҙы бер ҡарыш оҙонлоғонда ҡырҡып, тышта киптерәләр һәм таралғансы һуҡҡылайҙар, шунан айыралар, төйөндәре бөтөнләй күренмәҫлек итеп һыҙырып ҡуялар».

Көньяҡ һәм көнсығыш райондарҙа тирене тегеү өсөн ат ҡылы ла ҡулланғандар. Йыш-йыш баҫып, тығыҙ итеп теккәндәр, һауыт төбөн ике ҡатлап беркеткәндәр.

Артабан, күләм һәм кәрәкле форма биреү өсөн, һауыттарға көл тултырғандар. Шунан уларҙы 2–3 аҙна дауамында махсус ыҫлыҡҡа ҡуйып ыҫлағандар, һуңынан йылҡы майы менән майлағандар. Шулай итеп һауыттар тулыһынса һыу үткәрмәҫлек хәлгә еткерелгән. Ыҫлыҡ ҙур соҡор рәүешендә булған.

Үҙенең Башҡортостандағы сәйәхәте хаҡында яҙғанда академик И.И. Лепёхин тире һауыттарҙы ыҫлау эшен бына нисек һурәтләй.

«Айырым баҙ-мөгәрәптәр ҡаҙылған. Бер баҙҙан икенсе баҙға тиклем ер аҫтынан ике аршин оҙонлоғонда улаҡ эшләнгән. Өҫкө яғында төнлөк – төтөн сығыу юлы булған. Ул ҡабыҡ менән ҡаплап ҡуйылған һәм тирә-яғы тупраҡ менән күмелгән. Баҙ һәм төнлөк өҫтөнә ептәр һуҙып йәки махсус һайғауҙар һалып сыҡҡандар. Кипкән тиреләрҙе уларға элеп ҡуйғандар. Төнлөк аша мөгәрәпкә ағас сөрөгө һалып төтәткәндәр. Төтөн улаҡ аша мөгәрәп эсенә үтеп инһен һәм тиреләр даими рәүештә төтөн эсендә торһон өсөн, төнлөктө ҡаплағандар. Ыҫлау, тиреләрҙең ҡалынлығына ҡарап, 2–3 аҙна буйы бер туҡтауһыҙ дауам иткән. Шунан һуң ғына тире тулыһынса эшкәртелгән тип һаналған».

Тире ыҫлауҙың ошо ысулы XX быуат башынаса барған. Төтөн сығыу юлдары ла булған, ыҫлау ҡулайламалары төплөрәк итеп төҙөлгән: төтөн соҡорҙан ер аҫтындағы улаҡ буйлап сыҡҡан һәм тиреләр өсөн тәғәйенләнгән эргәләге бинаға (ыҫлыҡҡа) таралған. Сәйәхәтсе П. С. Паллас һүҙҙәренсә, шундай ысул менән тире ыҫлау ҡулайламалары Миәс йылғаһы буйындағы һәр бер хужалыҡта тиерлек булған.

Әҙер тоҡҡа ишелгән тотҡостар беркеткәндәр, тарамыш ептәр йәки ат ҡылдары менән семәрләп, йөн ептәр һәм төрлө төҫтәге тар ғына туҡымалар менән дә биҙәгәндәр.

«Өйҙөң ҡатын-ҡыҙҙар өсөн тәғәйен яртыһында төп урынды һаба йәки турһыҡ биләй, уны махсус урындыҡҡа – һабаяҡҡа ҡуялар», – тип яҙған ХIХ быуат аҙағында рус геологы һәм натуралисы П. С. Назаров. Күрәһең, был урындыҡ һауыт еүешләмәһен йәки артыҡ эҫемәһен өсөн кәрәк булған.

«Тоҡтарҙың урыны йортҡа ингәс тә уң яҡта ине», – тип билдәләгән И. Г. Георги.
И. И. Лепёхин уны шулай тип төҙәткән: «Тире һауыт мейескә (сыуалға) ҡаршы яҡта махсус ағас таяуға (терәүгә) урынлаштырыла, тоҡтоң төбө сөйҙәр менән ҡағыла, ә тоҡтоң ауыҙы бау менән тарттырылып, түшәмгә элеп ҡуйыла».
И. И. Лепёхин күҙәтеүенсә, «был тоҡто һәр иртә һәм һәр кис яңы ғына һауылған һөт менән тултыралар, ҡойғас, бер нисә минуттан сөсө ҡатыҡ ҡушып болғаталар, һелкәләр, ә сөсө ҡатыҡ турһыҡ эсендә һәр ваҡыт була...».

Беҙҙең ата-бабаларыбыҙ тире һауыттарға айырым иғтибар бүлгән, үҙ йолаларын тоғро үтәгән. Һабанан ҡымыҙ һөҙөп алып, йыйындарҙа, һабантуйҙарҙа ҡунаҡ һыйлағандар. Туй һәм башҡа ғаилә, ҡәбилә-ырыу йолалары үтәгәндә лә һабаның роле һиҙелерлек булған.

Мәҫәлән, И. Г. Георги раҫлауынса, башҡорттарҙың туй йолаһы барышында шундай ғәмәл үтәлә: кәләш ата-әсә йортонан киткәндә ҡымыҙлы тоҡто ҡосаҡлап (ҡымыҙ уны туйындырған бит!), ҙур булмаған бүләк беркеткән – берәй туҡыма киҫәге йәки төҫлө еп-фәлән һалған. Бынан тыш, йөклө ҡатын бәпесен еңел тапһын тип, буласаҡ әсәгә буш турһыҡ менән һуҡҡылап алғандар.