Солоҡ умартасылығы, солоҡсолоҡ

Умартасылыҡтың боронғо формаһы. Ҡырағай бал ҡорттары тәбиғи ағас ҡыуышлыҡтарында йәки йыуан ағастарҙа 4–15 метр бейеклектәге ағаста өңөп яһалған ҡыуыштарҙа йәшәй. Түмәрҙе соҡоп яһалған ағас ҡыуыштары иһә ботаҡҡа эленеп ҡуйыла.

Кеше бал ҡорттары өсөн йорттарҙы – тәүге солоҡтарҙы ҡыуышлы ағастарға ҡарап эшләгән. Яһалма ағас ҡыуышының ҙурлығы бал ҡорттарының ояһы менән билдәләнгән.

Солоҡ эшләй башлау бал ҡорттарын күсереүҙә, солоҡсолоҡ кәсебен формалаштырыуҙа ҙур бер аҙым, прогресс булған.

Ямғыр һыуы тулмаһын өсөн солоҡтоң түбәһен һәм төбөн ҡапҡаҡ яғына ауыштырыбыраҡ эшләгәндәр. Кейәгә кәрәҙҙәрҙе тотоп торор өсөн ағастан эшләнгән шына (кейә ҡалағы; бер осо тышҡа сығып торған, икенсеһе солоҡ стенаһына терәлгән) ҡуйылған.

Солоҡто сентябрь – октябрь айҙарында соҡоғандар, шунан һуң кипһен өсөн бер-ике йылға ҡалдырып торғандар. Көҙгө солоҡ оҙағыраҡҡа сыҙай. Артабан уны ыҫмаланан, бысраҡтан таҙарталар, кәрәҙ юлдарын һәм балауыҙ табағын түшәмгә беркетәләр. Солоҡ бал ҡорттарын ҡабул итергә әҙер, бынан һуң ул 150 йылға тиклем хеҙмәт итә ала.

Түмәр умарталарының ҡоролошо шундай уҡ, тик уларҙы умарталыҡта тоталар йәки ағасҡа нығытып ҡуялар.

«Рәсәйҙең үҙәк төбәктәренә ҡарағанда Башҡортостанда түмәр умарталысылыҡ һуңғараҡ барлыҡҡа килгән» тип яҙа Башҡорт дәүләт университетынан И.Р. Зарипов «Даими умарталыҡтарға күсеү» мәҡәләһендә.

XVIII уртаһында башҡорттар солоҡсолоҡ менән бергә түмәр умартасылыҡ менән дә шөғөлләнә башлай. Бал ҡорттарының умарталарға күсеүе тураһында тәүге мәғлүмәттәр 1753 йылға ҡарай. Иман Рысов исемле башҡорт үҙенең Кама буйындағы аҫаба ерҙәрен дворовый крәҫтиән П.В.Котовҡа һәм уның иптәштәренә биргәндә шундай шарт ҡуя: «Был ерҙәрҙә Павелға һәм уның иптәштәренә солоҡ ҡуйырға һәм төрлө йәнлек, ҡош һәм балыҡ тоторға һәм башҡорттар менән тигеҙ бүлеп алырға...»

Бал ҡорттарының йәки йәнлектәрҙең генә түгел, кешеләрҙең дә балды урлауы арҡаһында урманда йәки өй янында умарталыҡтарҙы һаҡларға кәрәк була. Урманда бер-береһенән әллә нисәмә саҡырым алыҫлыҡта урынлашҡан солоҡтарҙы ҡарауыллауы еңелдән булмай. Көньяҡ Уралда умартасылар үҙ солоҡтарынан ғына бал йыйыуын күрһәтер өсөн шаһит итеп күршеләрен йә туғандарын эйәртеп йөрөр булған.

Күп тә үтмәй, яһалма солоҡтан иң ябай түмәр умартаһына күсәләр. Бындай умарталарҙы өйгә яҡыныраҡ бер урында тотоу, күҙәтеү еңелерәк була. Әлбиттә, ҙур биләмәләрҙәге солоҡтарҙа бал ҡорттары өсөн мөмкинлектәр күберәк, ә умарталыҡтағы бал ҡорттары иһә тик ошо ерҙә генә бал йыя. Уның ҡарауы кеше йәшәгән ерҙә баллы үҫемлектәр күберәк. (бөтә емеш ағастары һәм ҡыуаҡлыҡтар, ҡарабойҙай, көнбағыш, баҡса сәскәләре, һуңғараҡ аҙыҡ үләндәре).

Иң мөһиме – солоҡто ваҡытында йыһазландырыу. Ғәҙәттә, был эште май айында тамамлайҙар. Ҡабаланырға ярамай, сөнки солоҡ эсенә үрмәксе, һағыҙаҡ, тараш тулыуы бар. Солоҡ эсенә яҡтылыҡ инмәһен өсөн ишеген йәшел ботаҡ менән ҡаплайҙар. Солоҡ ни тиклем яҡшыраҡ әҙерләнһә уның эсендәге күс шул тиклем оҙағыраҡ йәшәй. Солоҡсолар күҙәтеүенсә, яһалма солоҡтарҙа бал ҡорттары 8–10 йыл, ә ояны аҫҡараҡ ҡуйыу мөмкинлеге булған ҙур ҡыуыштарҙа тағы ла оҙағыраҡ йәшәй.

1961 йылдың яҙында солоҡсо Ҡазыхан Мостафин хужаһыҙ яһалма солоҡтағы имән олононда күп йылдар йәшәгән күсте таба. Солоҡ ауыҙының ситенә ағас үҫеп бөткән, ә кәрәҙҙәр ҡара-көрән төҫтәге тирене хәтерләтә һәм алты ҡырлы түгел, ә түңәрәк формала була. Бер йылдан был оянан яңы күс айырылып сыға. Хатта ояның өҫкө яғындағы бал да шәкәрләнмәгән, ә кәрәҙ күҙәнәктәренә тултырылып, бал менән һылап ҡуйылған ҡорт йәттәһе шул килеш һаҡланған була. Кәрәҙҙәрҙән бөтәһе 90 кг йүкә балы йыйып алына.

Волга һәм Урал араһында бал алыу һәм умартасылыҡ тураһында тәүге тапҡыр Әхмәд Ибн Фадлан үҙенең сәйәхәтнамәһендә яҙып ҡалдырған (921–922). «Уларҙың урмандарындағы бал ҡорто йорттарында (солоҡтарҙа) бал бик күп, улар уны йыйып ала» – тип яҙа ул.

ХIV–XV быуаттарҙа хәҙерге Бөрйән районы ауылдарына нигеҙ һалынған. Был осор бөрйән солоҡсолоғоноң барлыҡҡа килеүе тип иҫәпләнә.

Был шөғөл нәҫелдән нәҫелгә күсә килә. XVIII быуаттың аҙағында Башҡортостанда солоҡсолоҡ сәскә ата – Волга менән Көньяҡ Урал араһында, баллы урман һәм яландарҙағы солоҡтарҙа бал ҡорттары үрсей.

XVII быуат башында башҡорт халҡының шөғөлдәре тураһында яҙма һаҡлана. «Ҙур һыҙма китабында» (1627 йыл) былай тип яҙыла: «Ағиҙел ярҙарынан Урал тауҙарына тиклем башҡорттар йәшәй, улар бал, йәнлек һәм балыҡ менән туҡлана, ә баҫыуҙары юҡ». Был осорҙа солоҡсолоҡ менән йылҡысылыҡ урман башҡорттарының төп шөғөлө була.

Башта бал ҡорттарын ҡарау системаһы шулай булған: солоҡсолар көҙ етеү менән балды бөтөргәнсе алған, запасһыҙ ҡалған бал ҡорттары һәләк булған. Яҙ еткәс, солоҡсолар ҡыуышлыҡтарҙы таҙартып, солоҡтарҙы яңынан әҙерләгән. Яҙғыһын күс айырыр алдынан солоҡҡа кәрәҙ һалғандар, бал ҡорто ҡунһын өсөн солоҡҡа еҫле үлән һөрткәндәр.

XIX быуаттың тәүге яртыһында Башҡортостандың көнбайышында, төньяғында һәм төньяҡ-көнбайышында түмәрле умартасылыҡ үҫеш ала, ә солоҡсолоҡ элекке әһәмиәтен юғалта башлай. Миҫал өсөн, Өфө өйәҙенең 39 башҡорт ауылында 1434 өй, уларҙа 1940 умарта һәм 1352 солоҡ иҫәпләнә. Бер хужалыҡҡа 1,4 умарта һәм 0,9 солоҡ тура килгән. Бөрө өйәҙенең хужалыҡтарында ла умартасылыҡ ҙур роль уйнаған. Йорт старшиналары отчеттарында: «Икмәк үҫтереү һәм умартасылыҡтан башҡа бер ниндәй ҙә кәсеп, сауҙа һәм сәнәғәт төрө менән шөғөлләнмәйҙәр » тип яҙып ҡалдырған.

Балауыҙға талаптар кәмеү менән бәйле бөтә кантондарға ла хас булған умартасылыҡ шөғөлө тарҡала бара, – тип хәбәр итә 1852 йылда башҡорт ғәскәре етәксеһе. XVIII быуаттың икенсе яртыһында бай башҡорттар ике мең һәм унан да күберәк умарта тотһа, XIX быуаттың уртаһында бер кешенең умарта һаны 200-ҙән дә артмай.

Борон солоҡло һәм умарталы ағастар башҡорттарҙа шәхси милек һаналған. Ләкин бал ҡорттары менән эш итә белгән һәр кем урманда үҙе теләгән күләмдә солоҡ тотҡан, бал һәм балауыҙ алған. Тырыш һәм егәрле хужалар үҙ солоғоноң балын үҙҙәре файҙаланған.

Ырыуҙың айырмалыҡлы билдәләре – тамғалар – ҡуйылған. Һәр умартасы үҙенең билдәһен яҡшы белгән һәм башҡаларҙың милкенә дәғүә итмәгән. Был йола бөгөнгө көнгә тиклем һаҡлана. Махсус һаҡланған тәбиғи биләмәләр дирекцияһы етәксеһе Марат Хәсәнов әйтеүенсә, Бөрйән районында ташландыҡ солоҡтар бик күп.

Солоҡтар ғәҙәттә атаһынан балаларына күскән. Бөйөк Ватан һуғышында бик күп умартасылар һәләк булған, солоҡтар шул йылдарҙан алып хужаһыҙ тора. Уларға бер кем дә теймәй – йола ҡушмай. Ғалимдар ҙа был йоланы үтәй һәм хужаһыҙ солоҡтарға тикшеренеү объекты итеп кенә ҡарай.

Бөрйән районында Apis mellifera исеме аҫтында тәбиғи һәм яһалма солоҡтарҙа йәшәгән ҡара урман бал ҡорто һаҡланған. Урта урыҫ тигеҙлегенең тәбиғәт һәм климат шарттары арҡаһында был бал ҡорто бик сыҙамлы, сатлама һалҡындарҙы ла еңел үткәрә, күп бал бирә. Бөрйән ҡорто алты ай сәскәһеҙ йәшәй ала. «Урта урыҫ бал ҡорттарының күп быуатлыҡ тәбиғи һайлау процесында – солоҡтарҙа һәм яһалма ҡыуышлыҡтарҙа йәшәгәндә барлыҡҡа килгән биологик сифаттары менән аңлатыла был», – тип яҙа В.Н. Власов «Башҡортостан – баллы төбәк» китабында. Башҡорт бал ҡортоноң төп аҙығы - ваҡ япраҡлы йүкә, ул тауар балының 70–80 процентын тәшкил итә.

Башҡортостанда 933 мең гектарҙа, йәғни урмандарҙың 17 процентында ваҡ япраҡлы йүкә үҫә. Архангел, Ғафури, Бөрө, Благовещен, Бөрйән, Иглин, Ишембай, Күгәрсен, Мишкә, Нуриман райондарында йүкә ағасы күп.

Хәҙерге көндә ҡырағай бөрйән бал ҡорттары һәм солоҡло ағастар бары тик Бөрйән районында ғына һаҡланған.

Был яҡта солоҡсолоҡтоң үҫешенә тәбиғәт шарттары - йүкә ағастарының күплеге булышлыҡ итә. Өҫтәүенә, урындағы халыҡ башлыса күсмә малсылыҡ, һунар һәм умартасылыҡ менән шөғөлләнә, шуның өсөн урмандар һаҡланып ҡалған. Ерҙәрҙе күпләп һөрөү һәм урмандарҙы ҡырҡыу Башҡортостанда бары тик XIX быуаттың икенсе яртыһында башлана. Тейелмәгән урмандар Урал тауҙарының төпкөл һәм юлһыҙ урындарында ғына һаҡланған. Тап шуның өсөн был төбәк 1958 йылда ҡара урман бал ҡортоноң тәбиғи шарттарҙа көн күргән урыны – ҡурсаулыҡ тип иғлан ителә.

Һуңғы йылдарҙа Бөрйән солоҡ бал ҡорто ситтән килтерелгән көньяҡ тоҡомло бал ҡорттары менән ҡушыла бара, тимәк, бөтә доньяла уникаль тип иҫәпләнгән ҡара башҡорт тоҡомло бал ҡортона юғалыу ҡурҡынысы янай.

Ҡасандыр Европа, Урал һәм Англияла таралған солоҡ балы бөгөн Башҡортостандың Бөрйән районында ғына һаҡланған. Уны һаҡлау юлы – көньяҡ тоҡомло бал ҡорттарын тыйыу түгел, ә бөрйән бал ҡортон тергеҙеү, уны киңерәк файҙаланыу.

Таҙа тоҡомло бөрйән бал ҡортон Бөрйән районында урынлашҡан «Алтын Солоҡ» дәүләт тәбиғәт тыйыулығында тергеҙергә ҡарар итәләр. Тыйыулыҡ Нөгөш йылғаһы башындағы, Ағиҙел һәм Нөгөш йылғалары араһындағы таулы биләмәләрҙе (Мәсем тауы, 1040 м) үҙ эсенә ала. Тыйыулыҡтың көнсығыш сиге Иҫке Собханғол ауылынан көнбайышҡа киткәндә һигеҙ саҡрымда үтә.

«Алтын-Солоҡ» – Көньяҡ Уралдың иң аҙ өйрәнелгән биләмәһе һәм республиканың иң ҙур тыйыулығы (заказнигы). Уның тәбиғи комплексында – һөҙәк ерҙәрҙә, тигеҙләнгән һәм күтәрелгән урындарҙа европа тибындағы киң япраҡлы имән, саған, шулай уҡ ҡайын һәм йыла ағастары үҫә.

Тыйыулыҡтың ландшафт райондар уртаһында урынлашыуы һәм биләмәләрҙең етерлек үҙләштерелмәүе арҡаһында бында бай йәнлектәр донъяһы, шул иҫәптән бал ҡортоноң бөрйән популяцияһы һәм солоҡсолоҡ яҡшы һаҡланған. Солоҡ ағастары, элекке ағас ҡыуышлыҡтары, солоҡ урындары һәм бал ҡорттары өсөн яраҡлы аҙыҡ – ошо шарттарҙы иҫәпкә алып «Шүлгәнташ» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы бөрйән солоҡ балын һаҡлау буйынса махсус тыйыулыҡ (заказник) ойоштороу инициативаһын күтәреп сыға.

Заказник ғилми әһәмиәткә эйә, ул аҫаба бөрйән һәм башҡа төр бал ҡорттарының, шулай уҡ һирәк осрай торған һәм һаҡлауға мохтаж йәнлектәрҙең һәм үҫемлектәрҙең генофондын һаҡлай, ҡырағай тәбиғәт шарттарында бал ҡортоноң аҫаба популяцияһына, солоҡсолоҡҡа һәм умартасылыҡҡа тейешле шарттар тыуҙыра. Ағиҙел һәм Нөгөш араһы тыйыулығы Төп орнитологик биләмә составына инә. Был турала рәсми сайтта хәбәр ителә.

2021 йылда Башҡортостандың айырыуса һаҡланған ун тәбиғәт биләмәһендә ҡара урман тоҡомло бал ҡортон етештереү ҡаралған. 12 айырым умарта-репродуктор ойошторола. Улар – "Йылым тәбиғәт паркы", "Алтын солоҡ", "Благовар районында яҙғы умырзая популяцияһы", "Бөрө", "Наҡаҫбаш", "Ишембай", "Шайтантау", "Асҡын", "Әсебар", "Искск" заказниктары, айырыуса һаҡланған тәбиғәт биләмәләренән башҡа Иглин районы Ләмәҙ ауылындағы "Куляшка" ҡырағай йәнлектәрҙе ҡотҡарыу үҙәге.

«Генетик анализ һөҙөмтәләре буйынса бөрйән бал ҡортоноң таҙалығы 88 процент тәшкил итә, үткән йылдарҙа был күрһәткес күпкә юғарыраҡ булған, – тип хәбәр итә Башҡортостан Республикаһының айырыуса һаҡланған биләмәләр буйынса дирекция етәксеһе Марат Хәсәнов. Бөрйән районы биләмәһендәге солоҡтарҙы тикшергәндә иһә уларҙа ситтән килтерелгән карпат бал ҡорттары йәшәүе асыҡлана.

Ваҡ япраҡлы йүкә күпләп үҫкән Урал алды биләмәләрендә солоҡсолоҡ йылдам үҫешә. Был яҡтарҙағы һыуыҡҡа бары тик бөрйән бал ҡорто ғына сыҙай ала. Көньяҡ тоҡомло бал ҡорттары туңып үлә, өҫтәүенә улар тик ауыл хужалығы культураларынан – көнбағыш, ҡарабойҙай, рапстан ғына кәрәҙ йыя.

Бөрйән бал ҡорто йыйған балдың сифаты бик юғары. Балда 30 процент йүкә нектары булғанда ғына ул йүкә балы тип иҫәпләнә, был йәһәттән бөрйән бал ҡорттары йыйған бал дәүләт стандарт (ГОСТ) талаптарына яуап бирә. Бөрйән районында иһә был нисбәт 90 процентҡа етә.

Хәҙерге ваҡытта "Алтын солоҡ" тыйыулығында 1200 солоҡ иҫәпләнә, уларҙың 200-нә бал ҡорттары ҡунған. Генетик яҡтан элита иҫәпләнгән күсле умартаны иһә ғалимдар күҙәтә һәм контролдә тота.

2018 йылда «Шүлгәнташ» ҡурсаулығында бөрйән бал ҡорттарының 60–70 проценты ҡырыла, эксперттар быны ҡышҡы һалҡындар һәм көньяҡ тоҡомло бал ҡорттарына ҡушылыуҙары менән аңлата.

Традицион ҡортсолоҡ яҡлы умартасылар әйтеүенсә, бөрйән бал ҡорто карпат һәм карника тоҡомло көньяҡ ҡорттарға ҡарағанда уҫалыраҡ.

Бөрйән районы Яңы Усман ауылында йәшәгән Вәсил Сәфиуллин был фекер менән килешмәй. Ул солоҡсолоҡ, түмәр умартасылыҡ менән ике йыл элек шөғөлләнә башлаған. Ошоға тиклем Ҡариҙел районында атаһы менән бергә традицион умарталар тотҡан.

Бөрйән балын алыуы ҡыйын – солоҡсолоҡтоң ҡатмарлылығы шунда ғына. Октябрь айында, ҡорт йомғағы тупланғас ҡына алалар уны. Бал ҡорттарын борсомаһаң улар тыныс ҡына шифалы бал йыя – бөрйән бал ҡортоноң өҫтөнлөгө шунда.

Бөрйән бал ҡорто күп төрлө үләндәрҙән кәрәҙ йыя. Тәбиғи балдың химик составы бик ҡатмарлы. Балдың шифалы сифаттары, бөрйән бал ҡортоноң ҡышҡы һалҡындарҙа сыҙам булыуы, ныҡлығы ла шуның менән аңлатыла. Солоҡ бал ҡорттары һәр ваҡыт тәбиғи аҙыҡ менән туҡланған, уларҙың аҙығына шәкәр өҫтәмәгәндәр.

Башҡорт йүкә балы үҙенсәлекле тәме, шифаһы һәм еҫе арҡаһында илдә генә түгел, бөтә доньяла билдәле. Бик күп халыҡ-ара конгрестарҙа юғары баһа ала ул.