БАШҠОРТТАРҘА ТҮМӘР УМАРТАСЫЛЫҠТЫҢ ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ

Археологик мәғлүмәттәргә ярашлы, Башҡортостанда солоҡ ҡортсолоғоноң башланмышы иртә тимер осорона барып тоташа. Археологик табыштар, Ҡара-абыҙ мәҙәниәте ерләнмәләренең береһендә (беҙҙең эраға тиклемге III–II быуаттар) табылған балсыҡ һауыт эсендәге йүкә балы, шулай уҡ күпкә һуңыраҡҡы Бахмут мәҙәниәте ҡәберлегенән (беҙҙең эраның VI–VII быуаттары) табылған солоҡсоноң эш ҡоралдары (балта, арҡыры балта, ҡырғы) быны иҫбатлай.

Иҙел менән Урал араһында йәшәүсе башҡорттар тураһында беренсе яҙма сығанаҡ беҙҙең эраның 922 йылына ҡарай. Ул – Ғәрәп дәүләте илселеге сәркәтибе Әхмәт ибн-Фадландың 921–922 йылдарҙа Иҙелгә сәйәхәте тураһында китап. Китапта илселектең юлында осраған халыҡтарҙың, шул иҫәптән башҡорттарҙың, ырым-ышаныуҙары, ғөрөф-ғәҙәттәре, шулай уҡ балсылыҡ менән шөғөлө һүрәтләнә. «Уларҙың урмандарында бал ҡорттарының ояларында бал бик күп, был турала улар белә һәм ошо балды йыйырға баралар», – тип яҙа ул.

Башҡорттар үҙҙәренең боронғо ата-бабаларының солоҡсолоҡ шөғөлөн артабан да уңышлы үҫтерә һәм был шөғөлдә бик ҙур уңыштарға өлгәшә. «Ҡортсолоҡ кәсебендә башҡорттарҙы үтә алған халыҡтың табылыуы мөмкин түгелдер», – тип яҙа XVIII быуатта башҡорт халҡының солоҡсолоҡтағы ҡаҙаныштары хаҡында билдәле урыҫ географы, тарихсы, крайҙы өйрәнеүсе, Петербург фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы Петр Рычков.

Монгол-татар баҫҡынына тиклемге осорҙа, күренеүенсә, башҡорттарҙа солоҡсолоҡ кәсепселек әһәмиәтендә булған. Бал бөтөн тарихи осорҙарҙа ла юғары баһаланған. Башҡортостан Сыңғыҙ хан империяһы составына ингәндән һуң да, артабан Алтын Урҙа дәүләте хакимдарына ла башҡорт ырыуҙары оҙаҡ йылдар буйы ҡыйбатлы йәнлек тиреһе һәм бал менән яһаҡ түләгән. Был традиция башҡорттар Урыҫ дәүләтенә ҡушылғас та үҙгәрмәй. Башҡортостандан Мәскәүгә яһаҡ түләү рәүешендә затлы йәнлек тиреһе менән солоҡ балы даими ебәрелеп торған.

Балдың күләме батмандар менән үлсәнгән. Мең ҡәбиләһе башҡорттары шәжәрәләренең береһендә йылына 18 батман (яҡынса 80 килограмдан ашыу) бал тапшырыу тураһында әйтелә.

1627 йылда яҙылған «Оло Һыҙма Китабы»нда башҡорттарҙағы ҡортсолоҡ тураһында бик ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр килтерелә: «Ағиҙелдең тамағынан алып үренә табан, Ҡариҙел (Өфө) йылғаһы буйлап ике яғынан, һәм Урал тауына тиклем һәм артабан да башҡорттар йәшәй, ә уларҙың ашағаны бал, йәнлек, балыҡ, ә һөрөнтө ерҙәре юҡ».

Башҡортостанда урмандары солоҡсолоҡ өсөн ҡулай булған бөтөн ерҙә лә ҡортсолоҡ менән шөғөлләнгәндәр. Башҡорттарҙың йөҙәрләгән, байҙарының хатта меңәрләгән солоҡ ағастары булған. «Башҡортостанда бер башҡорттоң берешәр, икешәр мең, хатта унан да күберәк солоғо булған хужалар бихисап, унан улар бик күп табыш ала. Башҡортостандағы йылҡы һәм бал ҡорто заводтары – иң яҡшы һәм килемле продукттар тип әйтергә мөмкин», – тип яҙа П.И. Рычков.

Башҡортостанда хатта XVIII быуатта уҡ солоҡ ағастарына зыян килтергән, йәки уны тартып алған өсөн «Уложение»ла штрафтар ҡаралған. Үҙҙәренең аҫаба ерҙәрен оброкка биргәндә башҡорттар солоҡтарҙың хаҡын айырым һөйләшкән: «…Эшкә яраҡлы һәр солоҡ ағасы өсөн – 10-шар тиндән, бал ҡорто йәшәгәненән – 1 һум да 50-шәр тиндән, бал ҡорто ҡунғанынан – 1-ешәр һумдан, ә осо ҡырҡып алынған һәм тамға һалынған ағастан – 5-әр тиндән, үҙҙәре ҡорт ҡундырғанынан – 6-шар һумдан».

«Эшкә яраҡлы ағас» – ул яңы солоҡ, «бал ҡорто йәшәгәне» – ҡорто булған солоҡ, «бал ҡорто ҡунғаны» – элек бал ҡорто йәшәгән солоҡ, «осо ҡырҡып алынған һәм тамға һалынған ағас» – солоҡ юныуға әҙерләп ҡуйылған ағас».

Үҙҙәренең солоҡ биләмәләрендә башҡорттар ағастарҙағы ҡырағай ҡорттар оялаған тәбиғи ояларҙы, йәғни ҡыуышлыҡтарҙы яһалма солоҡтарҙан айыра. Ағас ҡыуышлыҡтары ла, солоҡтар ҙа шәхси милек һанала һәм һәр береһенә мотлаҡ тамға, эйәһенең билгеһе һуғыла. Башҡорттарҙың солоҡ ағастары күсемһеҙ милек һанала, уларға теге йәки был ырыуҙың айырма билгеһе – тамғаһы була һәм документтарҙа шул билге менән иҫәпкә алына. Солоҡтарҙың хужалары үҙҙәренең ырыуы сиктәрендә дөйөм ырыу тамғаһына үҙ солоҡтарын туғандарыныҡынан айырыусы билгеләр өҫтәй.

Эйәһе тарафынан солоҡ ағастарына һуғылған тамғалар ошо солоҡҡа ла, шулай уҡ ошо урманлыҡтағы ергә лә хужалыҡ хоҡуғын күрһәтә. Солоҡ хужаһының яҙма рөхсәте булмайынса, солоҡ биләмәләрен берәү ҙә файҙалана алмаған. ХVII быуатта был хоҡуҡи шарт урындағы башҡорт халҡы араһында киң таралған була. Шуның өсөн дә һәр айырым осраҡта сит биләмәләге солоҡтарҙы файҙаланыу хоҡуғы тураһында айырым һөйләшелә.

«Башҡорттар яҙғыһын, һабанайҙа, бөтөн ауылдары менән, төркөмдәргә бүленеп, урмандарға күс ҡуныуы ихтимал булған ҡыуышлы ҙур ағастар эҙләргә сығып китә…», – тип яҙа XIX быуат авторы. Башҡорттар ҡыуышлы ағастарҙы төп билдәләре буйынса таба – ҡабығында бәшмәк үҫеүе ағастың үҙәгенең сереүе тураһында һөйләй. Күберәген тап ана шундай ағастарҙа бал ҡорттарын табалар ҙа инде.

Әлбиттә, үҙҙәре лә солоҡ эшләй.

«Солоҡтар имән, ҡарама, уҫаҡ, күк тирәктә эшләнә. Солоҡ юныуға ошолай итеп тотоналар:

Хәрби башҡорт бейек ағасты һайлап ала (ағастың бейек булыуы айыуҙан һаҡланыу өсөн кәрәк) һәм, һайлап алғас, алдан уның аҫҡы өлөшөндә аяҡ осо менән баҫып торорлоҡ ҙурлыҡтағы ике киртек эшләй.

Шул уҡ ваҡытта уның кирәм тип аталған ҡайышы алдан әҙерләп ҡуйылған була. Ул эшкәртелмәгән күндән үреп эшләнә һәм дүрт бармаҡ илеһе киңлегендә була.

Башҡорт шул кирәм менән үҙен биле тәңгәлендә ағас менән ҡуша уратып ала һәм кирәмдең остарын бер-береһенә төйөндәре аша бәләкәй таяҡ менән нығытып ҡуя.

Беренсе киртектәргә баҫып, кирәм ярҙамында эленеп торған башҡорт эшен башлай. Балта менән сабып, һул яҡтан яңы киртек эшләй һәм уға һул аяғын күсереп ҡуя; шунан уң яҡтан өҫтәрәк саба ла уң аяғын аҫтағы киртектән ошо яңы киртелгән баҫҡысҡа күсереп ҡуя; ана шулай яңы баҫҡыстар буйлап юғарыға күтәрелә барып, ул ерҙән биш сажин тирәһе бейеклеккә етә, һәм унда, ярым ятҡан килеш тиерлек, биле менән кирәмгә һөйәнеп, ә аяғы менән киртектәргә баҫып, ағасты соҡой башлай.

Ағаста тейешле ҙурлыҡтағы ҡыуышлыҡ соҡоп һәм шул ысул менән диаметры – ике сирек аршин, ә оҙонлоғо ике ярым аршинлыҡ буш ялғаш эшләгәндән һуң, ул тап шул солоҡ тип атала ла инде, башҡорт уның бөтөн оҙонлоғо буйынса бал ҡорттарына осоп сығыр өсөн ек уя һәм уны ябай ағас киҫәге менән ҡаплап ҡуя.

Шул уйымды ҡаплағанда унда көмөш бер тәңкә ҙурлығындағы тишек ҡалдыра һәм аҙаҡтан тап шул тишек аша йә ҡырағай ҡорттар, йә күсе менән айырылған йорт ҡорттары ла осоп инә. Ҡайһы саҡта бер ағаста икешәр, өсәр солоҡ та эшләнә.

Ошондай ысул менән әҙерләнгән ағас солоҡ ағасы тип атала һәм, шуны эшләп, шуның менән уға ҡарата хужалыҡ хоҡуғын алған башҡорт, уны үҙенең ырыу тамғаһы менән тамғалай – һәм унда бал ҡорттары йыйған бал сит кеше өсөн тейелгеһеҙ.

21 июлдән алып 6 авгусҡа тиклем башҡорттар, йыш ҡына төркөмләшеп, урманды ҡыҙыралар, элеккесә менеп, үҙҙәренең тамғаланған солоҡтарын ҡарайҙар, һәм, әлбиттә, ҡорттарҙың сағыуынан һаҡланыу өсөн селтәрҙә булалар. Балы күп булған солоҡтан башҡорт – ала, әҙ булғанында – ҡалдырып тора; ләкин, ғәҙәттә, августың 15-тәренә, солоҡта ҡышларға ҡалған ҡорттарға ҡыш сығырға етерлек кимәлдә ҡалдырылғандан артҡан балды бөтөн ерҙә лә алып бөтәләр», – тип яҙа П. И. Небольсин.

XVIII-XIX быуаттарҙа ла әле бөтөн башҡорт ғаиләләрендә лә тиерлек үҙҙәренең солоғо, йәки тәбиғи ағас ҡыуышлыҡтарында оялаған күстәре булған. Күпселек ҡортсоларҙың – 50-80, байҙарҙың – 100-өшәр солоғо, ә бәғзе бер башҡорттар бер нисә йөҙ солоҡҡа эйә булған һәм уларҙан һәйбәт кенә табыш алған.

1768 – 1774 йылдарҙағы академик эскспедицияларҙа ҡатнашыусы немец ғалимы Симон Паллас башҡорттарҙың ҡортсолоҡ кәсебе тураһында ошоларҙы яҙған: «Бында ҡортсолоҡ буйынса ныҡ тырышлыҡ һалалар, хатта ҡайһы берәүҙәр урманда төрлө урындарҙа 400 умарта тота һәм йыл һайын 40 һәм унан да күберәк бот бал йыйып ала. Умарта өсөн төрлө ағастарҙы соҡойҙар...

Башҡорттар уларҙы ғәжәйеп ныҡ оҫталыҡ һәм тиҙлек менән эшләй. Өҫтә, кәрәк булған урында тороп, ул үҙенә яҡшы баҫҡыстар яһап ала ла, бау менән аҫылынып тороп, үҙенә кәрәк булғандың барыһын да эшләй. Бының өсөн уның бөтөн инструменттары ла биленә аҫып ҡуйылған.

Айыу ағасҡа менә алмаһын өсөн солоҡтан аҫтараҡ бөтөн ботаҡтарҙы ла сабып ташлайҙар. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, Урал урмандарында бик күп булған кейек-януар солоҡтарға бик күп зыян килтерә. Шуға ла быға юл ҡуймау һәм был кейектәрҙе юҡ итеү өсөн бик күп ысулдар ҡулланалар. Иң ябай ысул шунан ғибәрәт: әгәр ағас төҙ булһа, йә ағасты тулыһынса уратып, әгәр ҡыйыш булһа, ҡыйыш еренән өҫтәрәк ағастың олонона өҫкө яғы үткерләнгән һәм бөгөлгән бысаҡтар, йәки тимер энәләр ҡатып сығалар. Ағасҡа менгәндә айыу шул осло энәләрҙе урап үтә, әммә аҫҡа төшкәндә уларҙың өҫтөнә ҡолап төшөп ҡаты йәрәхәтләнә, ғәҙәттә, шул яранан ул үлә.

Йыш ҡына оло айыуҙар үҙҙәренә ҡаршы әҙерләп ҡуйылған шул нәмәләрҙе тәпәйҙәре менән һаҡ ҡына итеп ҡыйшайтып үтә.Ҡайһы бер кешеләр ағастарҙа боронғо уҡ атыу ҡоралдарына оҡшаған тарттырып ҡуйылған ҡоролмаларҙы ҙур уңыш менән файҙалана: баулап ҡуйылған осло бүрәнә, килеп төшөп, айыуҙың күкрәгенә һуғыла. Бәғзеләре оҙон ботаҡҡа йыуан арҡан менән ауырлыҡты тигеҙ тотҡан хәлдә таҡта бәйләй. Уның, тарттырылып, ағастың төпһәһенә йүкә бау менән ныҡ итеп бәйләп ҡуйылған булыуы ихтимал. Айыуға, шул ботаҡҡа ултырып, бал йыпырыу бик тә уңайлы тойола, шуның өсөн дә уның беренсе эше ана шул таҡта менән ботаҡ бәйләп ҡуйылған йүкә бауҙы өҙөүҙән ғибәрәт була: ләкин ул уны эшләп өлгөрөүгә, ботаҡ менән ҡуша өҫкә күтәрелә лә бауға бәйләп ҡуйылған таҡта бәүелеп тора башлай. Әгәр шунда уҡ ҡолап төшмәһә, айыуҙы унда ике ҡурҡыныс һағалай: йә бейектән ҡолап төшөү, йә ваҡыты еткәнсе сабыр ғына көтөп ултырыу. Ләкин беренсе осраҡта уны ағас аҫтында ҡатып ҡуйылған осло ағас ҡаҙыҡтар көтә, ә һуңғыһында уны йә уҡтар менән, йә мылтыҡтан атып алалар.»

XVIII быуат аҙағында башҡорттарҙың социаль-иҡтисади хәленә бәйле солоҡ ҡортсолоғоноң хужалыҡтағы әһәмиәте кәмей төшә. XIX быуат уртаһына ҡортсолоҡтоң түмәр умартасылыҡ системаһы үҫешә.Урмандағы ағастарҙы күпләп ҡырҡа башлағас, башҡорттарҙың солоҡтары кәмегәндән-кәмей бара һәм уларға түмәр умарталар эшләй башларға тура килә. Гәрсә, документтарҙан күренеүенсә, башҡорттар был шөғөл менән XVIII быуаттың беренсе сирегендә үк шөғөлләнә башлаһа ла, умартасылыҡ хужалығына тиҙ генә күсмәй. Оҙаҡ ҡына ваҡыт ағастарға бәйләп ҡуйылған түмәр умарталар солоҡтарҙы алмаштыра. Әле XX быуаттың башында Сулман (Кама) буйында һәм Ағиҙел йылғаһы буйлап башҡорттар урмандарҙа ағасҡа бәйләнгән, балауыҙлы түмәр умарталар ҡуйған.

Тәүге мәлдә түмәр умарталарҙы ағастарға элеү солоҡсолоҡ кеүек характерҙа була, йәғни урманда эленгән умарталарҙы күҙәтеү ҙә, бал ҡорттарын ҡарау ҙа, күстәрҙе күсереү ҙә әле булмай. Шул уҡ ваҡытта сағыштырмаса ҙур булмаған участкала ағастарҙа ҙур күләмдә түмәр умарталар туплай алыу уларҙың балын урлауҙан һаҡлау мөмкинлеге бирә һәм был умарталар инде ерҙә торған утар умарталығына күсеү формаһы була.

Умарталыҡ ҡороу өсөн, ғәҙәттә, урманда елдән ышыҡ аҡлан, йәки йылға буйындағы туғай, һис юғында, һирәк ағаслыҡтар һайлана. Унда бал ҡорттары умарта аҫты ташына, йәки ағас төпһәләренә ултыртып сығылған һәм ағасҡа, йәки ергә ҡатылған ҡаҙыҡтарға бәйләп ҡуйылған түмәр умарталарға күсерелә.

Умарталарҙың бейеклеге – 1 метр ярымдан алып 2 метрға хәтлем, диаметры 70 сантиметрҙан алып 1 метрға тиклем була.Умартаның уртаһындағы оҙон йырыҡ береһе өҫтөнән икенсеһе урынлашҡан һәм умартаға махсус ағас сөйҙәр менән нығытылған ике ҡапҡас менән ҡаплана. Умартаның башында тишекле ҡолаҡ эшләнә һәм шуның аша ул ағасҡа йәки ҡаҙыҡҡа бәйләп ҡуйыла. Умартаның эсендә балауыҙҙы тотоп тороу өсөн, арҡыс-торҡос итеп, ике-өс бәләкәй таяҡсалар, йәғни рәтә, йәки тәгәрәүҙәр нығытып ҡуйыла. Өҫкө өлөшөндә тағы кәрәҙҙе тотоп тороу өсөн айырым тырмалар ҡуйыла.

Умарта өҫтән туҙ менән ҡаплана, ә уның өҫтөнә ниндәйҙер ауыр нәмә йәки таш һалына. Ҡабырғаһынан, бал ҡорттары умартаға инеп-сығып йөрөр өсөн эшләнгән шаҡмаҡ тишек, йәғни кейәгә ҡыҫтырылған оҙон шына, йәғни кейә ҡалағына кейә эргәһендәрәк сытырыҡ бәйләп ҡуйыла. Ә кейә ҡалағы шундай оҙон, хатта уның бер осо эстә умартаның стенаһына тейеп, ә икенсе осо тышҡа сығып тора.

Башҡорттар умарталыҡтарҙа ҡыуышты бик һирәк ҡора, күберәген улар унда бәләкәй өй эшләй һәм унда ҡарауылсылар йәшәй, шулай уҡ бөтөн ҡортсолоҡ кәрәк-яраҡтары һаҡлана. Умарталыҡтар һәр ваҡыт кәртәләп алына һәм күҙ тейеүҙән һаҡлау өсөн уларға ат башының һөйәктәре элеп ҡуйыла. Ат баштары шулай уҡ ҡайһы бер умарталар өҫтөнә лә һалына, ағастарға ла эленә.

«Башҡортостанда солоҡтарҙың иге-сиге юҡ. Миҫал өсөн ҡайҙалыр урманлы урындағы, айырыуса Инйәр йылғаһы буйындағы йөҙ кеше йәшәгән ауылды алһаҡ, уның эргәһендәге урмандарҙа, иң кәмендә лә, 1000-гә тиклем, хатта 2000-гә тиклем солоҡто һалырға кәрәк. Ә умарталар был иҫәпкә инмәй: уларҙы өй эргәһендә лә, баҡсаларҙа ла, ҡайҙалыр ауыл янында ла ҡуялар»,– тип яҙа Небольсин П. И.

Айырым умарталыҡтарҙы ҡороу һәм ҡарау һәр ваҡыт ниндәйҙер сығымдар килтерә. Шуға ла умарталары күп булмаған башҡорттар уларҙы өй эргәһендәге баҡсаларында, йәки хатта ихатаһында тотҡан. Бындай күренеш бөтөн Башҡортостанда һәм күберәген таҙа йылғалар, шишмәләр буйында урынлашҡан ауылдарҙа күҙәтелгән.

«Тау-урман башҡорттарының түмәр умарталарың, солоҡтарыныҡы кеүек, айырым кейәләре булған.Үҙҙәренең эшләнеше һәм төҙөлөшө буйынса түмәр умарталар бөтөн ерҙә лә солоҡтарҙы ҡабатлаған. Башҡаса булыуы ла мөмкин түгел, сөнки уларҙы бер үк кешеләр бер үк ҡорамалдар менән эшләгән. Айырмаһы тышҡы ҡоролошонда ғына. Түмәр умарталарҙың ағасҡа элеп ҡуйыр, йәки урындан урынға күсереп алып йөрөтөр өсөн ҡулайлаштырылған ҡолаҡтары булған. Түмәр умартаның түбәһе ағастың төп яғына тура килгән осраҡта унда ҡолаҡ эшләү уңайлы булған, ә солоҡтоң, киреһенсә, түбәһе ағастың ос яғына яҡыныраҡ булған», – тип яҙа Вахитов Р.Ш.

Бал ҡорттарын түмәр умарталарҙа тотоу был тармаҡтың йылдам үҫешенә булышлыҡ итә. Өфө статистика комитеты сәркәтибе Н. А. Гурвич XIX быуаттың аҙағында Башҡортостандағы ҡортсолоҡ тураһында былай тип яҙа: «Өфө губернияһында умарталыҡ, баҡсалыҡ һәм солоҡлоҡ ҡортсолоғо алып барыла, әммә һуңғыһы һирәгерәк һәм нигеҙҙә башҡорттарҙа ғына». 1871 йылда Өфө губернияһында тәүге тапҡыр бал ҡорттарының күстәрен иҫәпкә алыу үткәрелә һәм 323,9 мең күс иҫәпкә алына.

Башҡортостанда тәүгә рамлы умартасылыҡты индерергә маташыу XIX быуаттың 60-сы йылдарына ҡарай: Стәрлетамаҡ өйәҙе Дыуан-Табын улусының, хәҙерге Ҡырмыҫҡалы районының Алайғыр ауылы эргәһендә кантондың «Ҡаҙна бал ҡорто заводы» эшләгән.

Беренсе рамлы умарталыҡ 1906 йылда тау-урман төбәгендә Үҙән заводы янында (хәҙерге Белорет районында) ойошторола. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, Башҡортостанда түмәр умарталыҡтар XX быуаттың 60-сы йылдарына тиклем таралған була.

Хәҙерге ваҡытта түмәр умартасылыҡ Башҡортостандың Бөрйән, Иглин райондарында һәм башҡа төбәктәрендә тергеҙелә. Ләкин улар күберәк туристарҙы башҡорт ҡортсолоғо тарихы менән таныштырыу өсөн тәғәйенләнгән. Мәҫәлән, Өфөнән 50 км ситтә, Иглин районының Ивано-Казанка ауылында, яңы туристик объект – эшҡыуар Фәнис Хәлиловтың түмәр умарталығы эшләй. Эшҡыуар уны тәбиғәттең хозур урынында Башҡортостан Республикаһының Туризмды үҫтереү үҙәге ярҙамында асҡан. Йылдың йылы миҙгелдәрендә умарталыҡтан туристар өҙөлмәй. Фәнис Хәлилов уларға экскурсия үткәрә, бал ҡорттары тураһында ҡыҙыҡлы мәғлүмәт менән уртаҡлаша. Ҡунаҡтар, эргәләге күлдә балыҡ тотоп, һыу инеп, уҡтан атып, асыҡ һауала ойошторолған ашханала буҙа, ҡымыҙ, бал кеүек милли аҙыҡтарҙан ауыҙ итеп, ял итә.

Шулай уҡ, Фәнис Хәлилов Инстаграм социаль селтәрендәге сәхифәһендә (@kolodno.bortevaya.paseka) түмәр умарталыҡ тураһында яҙмалар менән уртаҡлаша һәм YouTube видеохостингындағы каналы аша ҡырағай бал яратыусыларҙы мәғлүмәти видеолар аша башҡорт балы менән таныштыра.