Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорт халыҡ тарихи йыры

«Бейеш»


ОҘОН КӨЙ
Ҡасҡындар тураһында күп йырҙарҙа бәйән ителә.
Ғәҙәттә, улар властарҙан ҡасып
тау-урмандарҙа йәшәгән, һөргөнгә,
каторгаға оҙатылған, әммә унан
ҡасып ҡайтҡан ҡасҡындар.

Ябай халыҡ ҡыйыу һәм ғәҙеллек
өсөн көрәшкән кешеләрҙе үҙенең
яҡлаусыһы итеп күргән. Улар
араһында Бейеш Ишкинин да булған.
Халыҡ был йырҙа ныҡлы рухлы,
көслө батырҙы һынландырған.
Бер версияға ярашлы,
Бейеш Батыр властар эҙәрлекләүенән йәшенеп
йөрөгән баш күтәреүсе итеп һүрәтләнә.
Ул Әбйәлил районында Оло Ҡыҙыл яры буйында урынлашҡан Ҡусҡар ауылында йәшәй. Шунда уҡ уның атаһы Ишкенә Дәүләтҡолов, туғандары Абдулбаҡый, Сибай, Ишъяр, Аралбай йәшәй. Легендаға ярашлы,
XIX быуат урталарында, башҡорттар хәрби сословиеға индерелә. Улар Рәсәйҙең походтары һәм һуғыштарында ҡатнашып, дәүләт хеҙмәте башҡара.
Ҡайһы саҡта ауыр хәрби бурысын үтәүҙән баш тартып, башҡорттар ҡасып китә. Бейеш дуҫтары менән ҡасҡын һалдат була. Уларҙы тотоу өсөн махсус отряд төҙөлә,
әммә Бейеш үҙенең дуҫтары Әбүбәкир Абдаҡов, Ҡунаҡбай Абдрахимов, Рәхмәтулла Бараков, Ҡорман Илбәков, Ҡотлоша Мырҙағоловтар менән 10 йыл дауамында,
1838–1848 йылдарҙа тотолмай ҡасып йөрөй. Губернатор Перовскийға яҙылған кантон начальнигы Хәсән Бейешов (хәҙерге Баймаҡ районы Хәсән ауылынан) һәм Башҡорт-мишәр ғәскәре командиры Станислав Тимофеевич Циолковский рапортынан күренеүенсә, Бейеш Бөрйән, Тамъян волостары, Верхнеуральск уезының Ҡағы һәм Әүҙән-Петровских тауҙары-урмандарында көн итә.
1848 йылда Скорятинов отряды Бейештең юлына төшә һәм бер-нисә бәрелештән һуң ҡасҡындар тотола.
Бейеште тотҡаны өсөн Скорятинов IV дәрәжә
Изге Владимир ордены менән бүләкләнә.

Бейеш тураһында бик күп легендалар йөрөй.
Ғата Сөләймәновтың ҡулъяҙмаларында Баймаҡ
районы Басай ауылы кешеһе Мөхөй бабайҙан
Кәрим Дияров ишеткән версия бар.
Борон Бейештең ата-әсәһе, башҡа ярлылар
кеүек үк, бер байҙың малын көткән.
Ғаиләләге берҙән-бер бала Бейеш үҫеп еткәнсе шулай уҡ ата-әсәһенә
ярҙам итә. Әммә хужаларҙың аяуһыҙлығына, ғәҙелһеҙлеккә сыҙамай, ҡасып китә. Быға ҡаршы Бейештең атаһы Себергә һөргөнгә ебәрелә, улы байҙарҙың малын талап, атаһы өсөн үс ала башлай. Шулай итеп үҙ төбәгендә билдәлелек яулай.
Бер заман баҙар көнөндә сиртһәң ҡаны сығырға торған бер
урыҫ ире барса халыҡ алдында, Бейеш ҡулыма ғына килеп эләкһен,
уны үҙ ҡулдарым менән быуып үлтерәм, тип белдерә. Быны белеп
ҡалған Бейеш уны ауыл ситендә көтөп ала.
Уны ҡыуып етеп, ул ир менән һөйләшеп китә һәм: «Алдыңа хәҙер Бейеш килеп баҫһа ни эшләр инең», – тип һорай. Ир күп уйлап тормай, туҡмап, властарға тапшырыр инем тей. Шул саҡ Бейеш тарантасты әйләндереп бәрә лә, бына мин – Бейеш, еңеп ҡара, тей. Ирҙе дөмбәҫләп, ул уның үҙен ат урынына егеп. Ауылға ҡайтарып ебәрә. Был ир барыһы хаҡында ла властарға һөйләй һәм уның артынан ҡыуғын ойошторалар.
Ҡыуып еткән берәү Бейеш менән һуғыша башлай, әммә еңелә.
Ҡалғандары, быны күреп, төрлө яҡҡа таралыша башлай. Кискә ҡарай
Бейеш бер ауыл ситендәге өйгә туҡтай, ашатыуҙарын һорай.
Хужабикә сәй әҙерләгән арала хужа Бейеште танып ҡала. Бейеш мөйөштә бер нисә суҡмар торғанын күреп ҡала ла, былар һиңә нимәгә, тип һорай хужанан. Хужа, үҫеп килгән улдарыма, тип яуап бирә.
Портреттың авторы: Р. Атауллин.
Һүрәт сығанағы: ye02.ru
Кис еткәс Бейеш ни булырын көтөп ята.

Шул саҡ теге ҡарт суҡмар
менән Бейешкә ташлана,
беренсе суҡмарын алып ырғытҡас, икенсе суҡмарын
тотоп ала. Көрмәкләшкән
ваҡытта батыр өй
хужаһын үлтерә.
Иртәгеһенә өйгә кире килеп, хужабикәгә барыһын да аңлатып, бер муҡса аҡса ҡалдырып сығып китә. Күп тә үтмәй Бейеш Кананикольский заводында эшләп, түҙгеһеҙ шарттарға риза булмай, хужаһын үлтереп
ҡасҡан урыҫ егете Синцов менән дуҫлаша. Бергәләшеп улар завод һәм сиркәүҙәрҙе талай башлай.
Икәүһе лә көслө, ҡыйыу, улар һарайҙарҙан аттар алып ҡаса, теләһә ниндәй ишекте асып инә ала. Әммә уларҙың берләшеүе оҙаҡҡа бармай. Синцов Бейештең йыйған байлығына ҡыҙыға, уны үлтереп, аҡсаһын алырға уйлай. Төнөн Синцов лом алып, Бейешкә ташлана, тик Бейеш ялтанып ҡалып, балта менән уның үҙен үлтерә. Элекке дуҫын ерләгәс Бейеш донъя гиҙеүен дауам итә.
Әммә йылдан-йыл бындай тормош
алып барыу ауырлаша, йәш үҙенекен итә.
Йәйҙәрен йәшерен урын табыу еңел булһа,
ҡышын йоҡлар урын табыу ауырлаша.
Шул уйҙар менән ул йыр һуҙыр була:
Аҡ ҡуянҡайҙарҙан тун тектерҙем,
Тышҡынайын ниҙән тышлайым?
Йәйгелеген бында, ай, йәйләнем,
Ҡышҡынайын ҡайҙа ҡышлайым?

Елә лә генә елә берәү килә
Арҡаларҙан йоморо юл менән.
Күрмәнеләр мине, ай, күҙ менән,
Тик һөйләйҙәр шелтәле һүҙ менән.
Күк ат ҡына ектем, ай, тәртәгә,
Ҡалғандары ҡалды кәртәлә,
Уңлы ғына һуллы ҡашым тарта,
Ниҙәр булыр икән иртәгә?

Ирәндеккәй буйы, ай, күк таштыр,
Кемгә төйәк түгел ул таштар.
Ҡурҡыуҙы ла белмәй ҡыйыу йөрөнөк,
Ни күрһә лә күрер был баштар.
Ысынлап та, ҡыш етеү менән уның эҙенә төшәләр,
мәмерйәлә тотоп алып, Себергә һөргөнгә ебәрәләр.
Ул унан әйләнеп ҡайтмай.
Һүрәт сығанағы: ye02.ru

«Бейеш» башҡорт халыҡ йырын тәү башлап

1933 йылда БАССР-ҙың Баймаҡ районы

Темәс ауылында йәшәүсе Ә. Кәримовтан,

А. С. Ключарёв яҙып ала һәм «Башҡорт халыҡ йырҙары» йыйынтығында баҫтырыла.

Йырҙың төрлө варианттарын
Ф. Х. Камаев, Л. Н. Лебединский, К. Й. Рәхимов
яҙып алалар. Инструменталь варианттары
С. Т. Рыбаковтың «Урал мосолмандарының
музыкаһы һәм йырҙары көнкүреш очерктары» китабында баҫтырылып сығарыла.

«Бейеш» йырын тауыш һәм симфоник оркестр өсөн А. Ключарев,
Р. А Мортазин, К. Рәхимов, тауыш һәм флейта өсөн – С. Г. Шаһиәхмәтова эшкәртә.
Йырҙың көйө «Тау хикәйәһе», «Гөлнәзирә», «Торналар йыры» балеттарында
(А. С. Ключарёв), «Айһылыу» операһында (Н. И. Пейко) файҙаланыла.
Ғәйнетдинов Мәүлитбай Сөләймән улы
Йырсы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы.
Венер Камалов - Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы. Видео сығанағы: "Башкирская эстрада" каналы.
Ҡулланылған әҙәбиәт:

1. Сөләймәнов Ғ. З. Халыҡ йырҙары тарихы. Өфө,1947.
2. Дияров К.М. Сал Уралдыӊ моӊдары. Өфө, 1988.
3. Бейеш: (Электрон ресурс) //Ирекле энциклопедия –
«Википедия»нан материалдар. URL:wikipedia.org.
4. Ҡобағошов А.М. Башҡорт халҡының шиғри-музыкаль мираҫы. Йыр ижады. Өфө, 2019.