Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Шыға ятыу – башҡорттарҙа суртан тотоу алымы
Балыҡ, ҡап, ҡап,
Яр башында ялтырап ят!
Һеҙ балыҡты аулау төрҙәрен, суртанды, ваҡ балыҡҡа әүрәтеп кенә түгел, башҡаса ла тотоп булғанын беләһегеҙме?
Ә бына башҡорттар был хаҡта элек-электән белгән.
Был осраҡлы түгел. Күп башҡорттар балыҡ
тотоу менән көн күргән.
Мөхәммәт Әл-Иҙриси
XII быуаттың Ғәрәп һәм Сицилия географы
Бөгөнгө Орск тирәһендә урынлашҡан башҡорт
ҡалаһы Нимджанды һүрәтләгән
“
Шул уҡ йылғала (Уралда) төрлө балыҡтар үрсей. Унда һөйләп аңлатып
булмаҫлыҡ ҙур балыҡтар бар. Нимджан ҡалаһында йәшәүселәр уларҙы үҙенсәлекле
ҡулайламалар ярҙамында бик еңел тота. Балыҡты улар күпләп тота – шуның менән туҡланалар. Балыҡтың күп өлөшөн тоҙлайҙар, караптарға һалып Хазар (Каспий) диңгеҙенә йөҙәләр. Улар һыу юлы буйлап Итил (хәҙерге Әстрхан эргәһендә) һәм башҡа ҡалаларға барып етеп, балыҡты һатҡандар йәки алмаштырғандар.
Ҡайһы бер ғалимдарҙың, башҡорттарҙа балыҡ ризыҡ булараҡ һирәк ҡулланылған һәм хөрмәтләнмәгән, тигән фекеренән айырмалы, башҡорттарҙың боронғо балыҡ тотоу алымдары киреһен иҫбатлай. Ҡайһы бер тарихи осорҙарҙа айырым
ырыуҙарҙа балыҡсылыҡ иң төп шөғөлдәрҙең береһе булған.
Тотоу алымдары
Билдәле совет этнографы С.И. Руденко яҙыуынса:
“
Тамъян-тәңгәүерҙәр күлдәрҙән суртанды бер нисә алым ярҙамында тотҡан. Оҙон һайғау осондағы ярыҡҡа алдатҡыс ем итеп суртан ҡыҫтырылған. Шундай уҡ оҙонлоҡтағы икенсе һайғауҙың осона ат ҡылынан эшләнгән элмәк эленгән. Яҙын, суртан ыуылдырыҡ сәскән мәлдә, ике һайғау ҙа мәкегә төшөрөлгән. Ем эленгән һайғауҙы алға һәм артҡа ҡыбырлатып, суртанды ошо алдатҡысҡа ҡыҙыҡтырғандар һәм икенсе һайғауға эленгән элмәк ярҙамында балыҡты эләктергәндәр.
Балыҡ тотоуҙың бындай алымын С.И. Руденко тәүгеләрҙән булып 1905–1908 йылдарҙа теркәгән,
аҙағыраҡ "Башҡорттар. Тарихи-этнографик очерктар" китабында (1955) һүрәтләгән.
Шыға-ятыу балыҡты боҙ өҫтөндә ятып элмәк ярҙамында мәкенән тотоуҙы аңлата.
Мәке конус формаһында уйыла, аҫҡа ҡарай ул киңәйә. Был балыҡсыға балыҡтарҙың хәрәкәт итеүен сағыштырмаса киңерәк радиуста күҙәтергә ярҙам итә. 1,5-2 метрлыҡ шыға осона шулай уҡ алдатҡыс балыҡ эленә. Һайғау осондағы арауыҡҡа балыҡ еп ярҙамында нығытыла. Тере балыҡ алға йөҙә алмай, уға еп ҡамасаулай, артҡа йөҙөргә – ҡанаттары. Балыҡ һайғауҙы тартып алып китмәһен өсөн уның өҫкө өлөшөнә арҡыры ағас беркетелә. Яҡын килеүсе суртандар элмәкле һайғау ярҙамында тотола.
"Аҡбуҙатты эҙләп" кинфильмынан өҙөк / режиссеры - Рияз Исхаков
“
Үкенескә ҡаршы, заманса балыҡ тотоу төрҙәре, яңы
ҡорамалдарҙың киң техник мөмкинлектәре, балыҡ тотоу өлкәһендәге тыйыуҙар боронғоса балыҡ тотоу алымдарын ҡулланыу мөмкинлеген сикләй. Әммә ҡыҙыҡһыныусылар һәм тикшеренеүселәр өсөн
шыға ятыу алымын күрһәтә алған кешеләр бар әле.
Тарих
Суртан тотоуҙың шыға ятыу кеүек боронғо алымы башҡорттарҙың тәбиғәтте яҡшы белеүе һәм аңлауы, тәбиғи шарттарға ярашлы йәшәүе хаҡында һөйләй. Балыҡ тотоуҙың архаик алымдары кешеләрҙән тәбиғәт ҡанундарын яҡшы белеүҙән
тыш, таһыллыҡ, түҙемлелек, көс, батырлыҡ та талап иткән.
Палеолит заманында уҡ ижад
ителгән «Урал батыр» башҡорт халыҡ
эпосында тәүтормош кешеләренең көнкүрешен һүрәтләгән яҙмалар бар. Унда борон замандарҙа кешеләр тәбиғәт биргән ризыҡтарҙы ҡулланып көн иткән, аҙыҡты ҡаҙанда бешермәгән, атты эйәрләмәгән, тиелә. Улар арыҫланда һыбай йөрөгән, шоңҡар уларға ҡош аулаған,
балыҡты суртан тотҡан.
Не зная болезней-недугов,
О смерти не ведали они.
«Всему живому смерть —
Мы сами», — считали они.
На охоту не выезжали на коне,
Не брали в руки лука и стрел,
Держали как равных при себе
Льва для езды верховой,
Щуку, чтобы рыбу ловить,
Сокола, чтобы на птиц выпускать.
Ауырыу-һыҙлау күрмәгән,
Үлем барын белмәгән,
Бар нәмәгә үлемде –
Үҙем мин, тип һанаған.
Һунарҙа ат менмәгән,
Ҡулға ҡаҙаҡ тотмаған;
Менәренә – арыҫланды,
Балығына – суртанды,
Ҡошҡа сөйгән шоңҡарҙы,
Эте тотҡан йәнлекте.
Эпоста балыҡ аулау өсөн ҡылдан эшләнгән мәҫкәү хаҡында телгә алына.
Күлдә ятҡан балығы,
Ялтуш, сабаҡ, суртаны
Бергә йөҙөп уйнайҙар,
Бер-береһенә теймәйҙәр.
Быны күргәс, туҡтаған,
Арыҫлан йөнөнән алып,
Мәҫкәү яһамаҡ булған,
Мәҫкәүенә һап эҙләп,
Ҡуйы таллыҡҡа ҡарап...
Щуки, окуни и сазаны.
Никто друг друга не боится –
Вволю плещется и резвится.
Остановился Шульген и потом
Вырвал волос у льва рывком,
Сплел петлю тугую, и вот
Он в тальник прибрежный идет,
Чтоб удилище срезать себе.
Рыбы плещутся неустанно...
Ҡайҙа шул алым менән
балыҡ тотҡандар
Шыға ятыу алымы тамъян ырыуы башҡорттарында айырыуса киң таралған.
Тамъяндар күпселек Башҡортостандың Урал аръяғында –
күлдәргә бай Әбйәлил районында йәшәй. Шуға ла балыҡ тотоуҙың был төр алымы тап уларҙа беҙҙең көнгәсә һаҡланып ҡалған, Яҡтыкүл буйында йәшәүсе тамъяндарҙа иһә айырыуса асыҡ сағылыш тапҡан.

Башҡортостандың мең ярымдан ашыу күлдәре араһында үҙенсәлекле гүзәллеге менән айырылып торған был күл иң тәрәне булып иҫәпләнә һәм ҙурлығы буйынса Асылыкүлдән һуң икенсе урында тора. Күлдең тау араһында урынлашыуын иҫәпкә алғанда, ул ярайһы уҡ тәрән. Уртаса тәрәнлеге 10 метр тирәһе булһа, урыны менән 30 метрға тиклем етә. 1965 йылда уға тәбиғәт һәйкәле тигән статус бирелә. Рус телендә уны Банное тип атайҙар (һөйләү телендә). Уны Пугачев кешеләренең ошо күлдә йыуыныуы тураһындағы легендаға бәйләйҙәр. Яҡтыкүл бөгөнгәсә балыҡсылар араһында ҙур ҡыҙыҡһыныу уята. Бында ҡорман, сабаҡ, суртан, алабуға һәм башҡа
төр балыҡтар күпләп үрсей.
Использованная литература:
  1. Руденко С.И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. М.; Л., 1955.С. 93
  2. Муллагулов М.Г. Архаичные способы хозяйства у башкир: традиции и новации/ Уфа: Китап, 2014. – 176 с.: ил
  3. Башкиры / отв. ред. Р.Г. Кузеев, Е.С. Данилко; Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Ин-т этнологических исследований им. Р.Г. Кузеева Уфимского научного центра РАН; Ин-т истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН. – М.: Наука, 2016. – 662 с. – (Народы и культуры). С. 171
  4. История башкирских родов. Тамъян. Том 32 / С.И. Хамидуллин, Б.А. Азнабаев, И.Р. Саитбатталов, И.З. Султанмуратов, Р.Р. Шайхеев, Р.Р. Асылгужин, В.Г. Волков, А.А. Каримов, А.М. Зайнуллин . – Уфа: НОЦ «История башкирского народа» ИИГУ БашГУ; Китап, 2018. – 728 с.: илл.
  5. Урал-батыр (эпос)/ Записан М. Бурагуловым от Г. Аргынбаева и Х. Альмухаметова в 1910 году. – Уфа, 2014. – 196 с. С. 2
  6. Руденко, С.И. Башкиры: Историко-этнографические очерки / С.И. Руденко. – Уфа: Китап, 2018. – 376 с.: илл. С. 84-85
Видео:
1. Использован фильм Рияза Исхакова «В поисках Акбузата» 2 серия. 2006 год. Студия «Р.И. Продакшн» (http://riproduction.ru/)
https://www.youtube.com/watch?v=hh-bmD912Ck
2. «Урал батыр». Башкирский народный эпос. «Ural Batyr». Анимационный фильм по мотивам башкирского эпоса «Урал-батыр». 2013 год. Автор проекта – Ильдар Гафаров. Студия «Аманат».
https://www.youtube.com/watch?v=1SxHYuGMnCw

© Газизов Р.Ф., автор-составитель лонгрида, 2019 г.