Тик ҡоралдары ғына төрлө – һөңгө, һиртмәк һәм йәйә. Йәйә борон йыраҡ араға атыусы иң киң таралған ҡорал булған. "Илиада"ла, Робин Гуд хаҡындағы тарихта, Юривака-дайдзин тураһындағы япон әкиәтендә лә йәйә иҫкә алына. Һәм, әлбиттә, башҡорттарҙың героик әкиәттәрендә лә уға ҙур әһәмиәт бирелә. Башҡаса булыуы ла мөмкин түгел! Үҙенән бер нисә тапҡыр көслөрәк януарға һунар иткәндә лә, яу яланында ла уҡ-һаҙаҡ, йәйә башҡорттоң айырылғыһыҙ дуҫы булған.

Скриншот. "Робин Гуд мажаралары" нәфис фильмы. 1938

Әммә башҡорттар, айырыуса һунарсылар, йышыраҡ урманда йөрөгән, унда оҙон йәйәнән фәтүә булмаған. Башҡорт йәйәһе ҙур булмаған, оҙонлоғо метрға яҡын, ныҡ ҡына бөгөлгән, остары ла бөгөмлө, бик һығылмалы булған.

Башҡорттар күрше халыҡтарҙан күп әйберҙәрҙе үрнәк итеп алғандар, шул уҡ ваҡытта уларға үҙҙәренә генә хас үҙенсәлек өҫтәгәндәр. Башҡа халыҡтар ҙа башҡорттарҙан күп нәмәгә өйрәнгән, төрки халыҡтары араһындағы тығыҙ бәйләнеш йәйәләрҙең айырымлығын юҡҡа сығарған.

Йәйәне әҙерләү өсөн гел урындағы сеймал ҡулланылған. Урал эргәһендәге башҡорттар йыла һәм ҡарама, һирәгерәк сәтләүек ағасы ҡулланған, Урал аръяғы башҡорттары – ҡайын һәм ҡарағасты. Иң таралғаны ҡайын булған.

Композит йәйәләр өс төрлө сеймалдан торған, һығылмалы булып, ҙур көсөргәнешкә лә сыҙамлы булған, уларҙың сифаты ваҡыт үтеү менән дә юғалмаған, әммә эшләү бик оҙаҡ барған.

Башҡорт йәйәләре симметрик йәки бер аҙ ассиметрик булған. Ассиметрик йәйәләрҙең мөһим үҙенсәлеге мөгөҙ һәм кибет араһындағы мөйөштөң берәүһенең икенсеһенән ос өлөшөндә 10-15° ҙурыраҡ итеп эшләнеүендә. Мөйөштәрҙең төрлөлөгө атырға әҙерләнгәндә йәйәнең тотҡос өлөшөнөң алғы яҡта урынлашып, үҙәктең бер аҙ өҫкә күсеүенә бәйле.

Йәйәләр типологик йәһәттән ике төргә бүленә: 1) ағас бөтөн үҙәктән 2) күп ҡатлы, тотҡаһы эргәһендә ике өлөштән торған ағас үҙәктән торған. Айырым ҡырҡылған ике ағас үҙәк тотҡа эргәһендә ике ысул менән тоташтырылған. Ҡайһы бер осраҡтарҙа ағас үҙәктең береһендә ағас шына эшләнгән, икенсеһендә ек уйылған. Уларҙы тоташтырғандан һуң эргә тирәһенән уйым уйылған, уға ағас штифт ҡуйылған. Ҡалған осраҡтарҙа һабы остары 10-12 мм тиклем тарайған һәм нәҙегәйгән. Унан һуң уларҙы бер-береһенә йәбештереп, өҫтән йоҡа тар таҡта өҫтәгәндәр. Йәйәнең тағы бер төрө өс өлөштән торған. Әммә был деталдәр күпкә бәләкәй булған һәм уларҙың формаһы айырылып торған – геометрик дөрөҫ трапециялар һәм тура мөйөшлө ағас киҫәгенән торған. Барлыҡ осраҡтарҙа ла деталдәрҙе йәбештереп ҡаттарҙы нығытҡандар.

Йәйәне керешкә индергәндә ул кире яҡҡа бөгөлгән. Биш быуынлы йәйә лә шулай бөгөлөп, ярымтүңәрәк формаһында булған.

Тәү сиратта йәйә ҙурлығы хужаһының буйына һәм физик көсөнә ҡарап билдәләнгән. Ҡыҫҡа йәйәнән һыбайлылар өсөн атырға яйлы булған. Оҙон йәйәләрҙе йыш ҡына йәйәүлеләр, һунарсылар һәм саңғысылар ҡулланған. Башҡорттар өсөн хәрби ян һәм әҙернә йәйәләре ҡыҫҡа иҫәпләнгән, уларҙың оҙонлоғо 90-110 см булған. Һунар йәйәләре оҙон булған, 1 м 40 см оҙонлоҡҡа еткән.

Йәйәнең кереше ебәк ептән, ат ҡылынан йәки эре хайуандың һеңеренән эшләнә. Ҡайһы саҡ йәйә өсөн кереш ҡаты киндер бауҙан, кизе-мамыҡ, етен ептәрҙән, шулай уҡ махсус эшкәртелгән һарыҡ эсәгенән эшләнгән. Иң ҡаты кереш яҡынса бөрөлгән 60 сүстән торған һәм 3 мм йыуанлыҡта булған.

Йәйәгә кереште беркетеү өсөн һәр осона ныҡлы һеңерҙән ҡатмарлы йөй эшләгәндәр. Бындай алым уны тиҙ туҙыуҙан һаҡлаған. Кереш остары йәйәнең һөйәк мөгөҙөндәге махсус тешле уйымдарға ҡуйылған.

Өс урта бармаҡ ярҙамында – уҡ сығанаҡ һәм урта бармаҡ араһына ҡыҫтырыла, баш һәм сәтәкәй бармаҡ ҡулланылмай. Һыбай атҡанда, уҡ төшөп ҡалмаһын өсөн сығанаҡ бармаҡ уны бер аҙ ҡыҫҡан. Ҡайһы саҡта уҡтарҙы ҡалыныраҡ итеп эшләгәндәр йәки һеңер, еп менән урағандар. Уҡты эйәккә, биткә тиклем тартҡандар.

Азиат (монгол) төрө: кереште баш бармаҡ ярҙамында ғына тартҡандар. Еңелерәк һәм хәүефһеҙ булһын өсөн баш бармаҡҡа махсус һөйәктән йәки мөгөҙҙән эшләнгән тире кейҙерелгән. Уҡ был осраҡта уңдан йәйәгә һалынған, был үҙ сиратында ҡорал менән ҡулланғанда янбашты зарарланыуҙан һаҡлаған. Бындай ысул ҡаты уҡты тартҡанда ҡул суғының көсөргәнешлеген кәметкән. Уҡты ҡолаҡҡа, уң иңбашҡа тиклем тартҡандар! Шуға ла европалы төргә ҡарағанда 20 см оҙонораҡ уҡ талап ителгән. Уҡтың осоу траекторияһы ла артҡан. Кереш бәләкәй генә киртләс ярҙамында атылған. Һөҙөмтәлә ҡул суғына көсөргәнеш кәмегән, атыу тигеҙ барған. Кереште азиатса тартҡанда бармаҡ керешкә теймәй тиерлек (тик баш бармаҡ тейә), шуға ла уҡ төҙ атыла.

Ағасты һайлау урындағы флораға, уҡтарҙың тәғәйенләнешенә һәм хәрби традицияларға бәйле. Уҡтарҙың ағас өлөшө ғәҙәттә ҡайын, йәсин, саған, ҡарағай, сәтләүек ағасынан эшләнгән. Фольклорҙа шулай уҡ гөлйемеш ҡыуағынан эшләнгән уҡтар ҙа иҫкә алына. Яҡынға атыу өсөн ҡулланылған күләмле ауыр уҡтар ҡарағас, тирәктән, алыҫҡа оса торған еңелдәре ҡарағай, кедр, талдан эшләнгән. Һаҡланып ҡалған мәғлүмәттәргә ҡарағанда, Көньяҡ Уралда урта быуаттарҙа йәшәүселәрҙең яратҡан материалы ҡайын ағасынан булған. Был ағас төрө уҡтарҙы әҙерләү өсөн мөһим булған барлыҡ кәрәкле сифаттарға эйә – юғары күләм ауырлығы, ныҡлығы һәм ҡатылығы кереште тартҡан мәлдә уҡтың ҡалтыранмауын тәьмин иткән.

Күсмә халыҡтың уҡтарҙы ҡамыштан эшләүе хаҡында бик аҙ мәғлүмәт һаҡланған. Ҡайһылыр сәбәптәр арҡаһында улар киң таралыу алмаған, күрәһең. Әҙерләү ысулының ябайлығы һәм уҡтарҙың юғары тиҙлектә осоуына ҡарамаҫтан, ҡамыш уҡтар тиҙ таралыусан һәм ышанысһыҙ булған. Ҡамыш асылмаһын өсөн, уҡтың осона һөйәк йәки мөгөҙ ҡолаҡ ҡуйғандар. Ҡойроҡ өлөшө киҙәү тип аталған.

Уҡтың ағас өлөшө шыма һәм тигеҙ итеп эшләнгән, улай итмәгәндә уҡсының яраланыуы ихтимал булған. Ағастар һөйәктән эшләнгән бысаҡтар һәм таштан эшләнгән шымартҡыстар ярҙамында эшкәртелгән.

Уҡ ҡауырыйы өсөн ҡаҙ, өйрәк, бөркөт, өкө һәм башҡа эре ҡоштар ҡауырһыны ҡулланылған. Башҡорттар, барлыҡ көнсығыш халыҡтары кеүек үк, өс-дүрт ҡауырһын ҡулланған. Этнография буйынса материалдарҙан күренеүенсә, ҡауырһын оҙонлоғо уҡтың ҙурлығына, ауырлығына, төрөнә, маҡсатына бәйле булған. Диаметры буйынса ҙур уҡтарға 1:4 миҡдарында массив башаҡ һәм күләмле ҡауырһын ҡуйғандар. Массив уҡтар өсөн ҡош ҡанатының ҙур ҡауырһындарын алғандар. Бер уҡҡа йәки уң, йәки һул ҡанатты файҙаланғандар. Һыуҙа йөҙгән ҡоштарҙың ҡанаты ямғыр аҫтында ла дымланмаған һәм шул килеш һаҡланған. Уҡты эшләгәндә баланс һаҡланмаһа, уҡ үҙенең траекторияһын үҙгәрткән. Ҡауырһын яғы ос яғынан ауырыраҡ булһа, уҡ һәр саҡ көтмәгәндә ситкә осҡан. Еңел һәм йыраҡ атыусы уҡтар өсөн бәләкәйерәк ҡауырһын һайлағандар. Йыртҡыс ҡоштарҙың йәки һайыҫҡан ҡойроғон төҙ атыу өсөн ҡулланғандар.

А. Орловский, "Башкир". 1808, Ҡағыҙ, пастель, 51,5х38,5, Рус дәүләт музейы

Иң иртәһе – V-VI быуаттар. Был осорҙан тик һөйәктән эшләнгән уҡтар билдәле. VI быуат аҙағына урманлы далала тимер осло уҡтар осрай башлай. Был осорҙа табылған ҡалдыҡтар уларҙың үҙенсәлектәрен билдәләү мөмкинлеге бирмәй. Бары тик Урал эргәһендәге урманлы дала зонаһы менән айырымлыҡтары һиҙелә. Көңгөр-Мәсәғүт урманлы дала яғына һөйәктән эшләнгән уҡ остары хас, ә Урал эргәһендәге урманлы даланың ҡалған өлөшөндә һөйәктән эшләнгән уҡ остары VII быуаттан табылмай башлай. VII быуаттан өс ҡатлы уҡ остары күбәйә, шул уҡ ваҡытта, яҫы, ҡырлы һәм һөйәктән эшләнгән уҡ остары ла осрай.

VIII-XI быуаттар алдағы осорҙан күпкә айырыла. Был ваҡытта өс ҡатлы уҡ остары ҡулланылыштан бөтөнләйгә тиерлек сыға. Төп уҡ остары яҫыға әйләнә, осло рәүештәге остар киң тарала. Яҫы уҡ остары Уралда иртә барлыҡҡа килһә лә, улар киң таралмай. Ҡырлы уҡ остары төбәктә хәрби ҡорал үҫешеүе менән бергә киң тарала. Бындай уҡ остары Мәсәғүт яғында күпләп табыла.

X-XI быуаттарҙа уҡ остарының типологик төрҙәренең кәмеүе күҙәтелә. Тимер уҡ остары был осорҙа үҙгәрмәй тиерлек. Һөйәк уҡ остары йышыраҡ осрай, айырыуса Урал аръяғы комплекстарында.

XII-XIV быуаттарҙа өс ҡатлы уҡ остарының булмауы күҙәтелә. Яҫы уҡ остары киң типта була, бронебойлы уҡ остары һирәгерәк осрай. Һөйәк уҡтар шулай уҡ ҡулланыла, улар барлыҡ урманлы дала биләмәһендә осрай. Бындай уҡ остары ул осорҙа Көньяҡ Урал дала күсмә халҡында ла тап була.

Барлыҡ осорҙар өсөн дә Себерҙең дала һәм урманлы дала төбәктәрендә осраған азиат төрҙәге уҡ остарының өҫтөнлөк алыуы хас. Европа тибы бик аҙ осрай. Салт уҡ остары Урал урманлы далаһының көньяҡ-көнбайыш төбәгендә осрай. Бындай уҡ остары Кама буйы урман ырыуҙарына – Урал –Волга буйы урманлы дала массивының көньяҡ-көнбайыш массивына хас. Һуңғыларына дала тибындағы, ҡыпсаҡтарҙыҡына оҡшаш уҡ остарының күп булыуы хас.

Ул легендар көндәрҙә рус шағиры Константин Батюшков былай тип яҙа:

Париждағы бульвар ҡайнай
Күмәк халыҡ шаулауынан,
Нагайкалы казак елә бында
Йә уҡ-һаҙаҡлы Төньяҡ Амуры.

Әммә һоҡланғыс тәртип һәм Алтын Урҙа заманынан ҡалған күркәм әйберҙәре артында башҡорт һыбайлыларының уникаль хәрби оҫталығы йәшеренә. Улар француздар өсөн яу яланында ла, фронт һыҙығында ла ҡот осҡос ҡурҡыныс көскә әйләнде, тиһәк тә арттырыу булмаҫ. Уларҙың уҡтары (француздарҙың көлгән әйбере) пулянан да яманыраҡ булып сыға, сөнки һәр уҡсы, француз һалдаттарынан айырмалы, үҙ эшенең оҫтаһы, ысын яугир була. Тәжрибәле уҡсы бер нисә секунд эсендә уҡты атҡан, иҫ киткес тиҙлек һөҙөмтәһендә сәпкә бер юлы бишәр уҡ осҡан, улар дошманға пуляға ҡарағанда ла күберәк зыян килтергән.

Ватан һуғышындағы еңеүгә башҡорт уғы ла үҙ өлөшөн индергән һәм Көнбайыш Европала символик эҙен ҡалдырған. Беренсе эпизод Тюрингия ерендә Шварц коммунаһында Изге Лауренция сиркәүенең кирха шпилендә һаҡланған башҡорт уғы артефактына ҡағыла. Эш былай була. 1814 йылдың яҙында башҡорт хәрбиҙәре Париждағы походтан һуң рус армияһы составында тыуған иленә ҡайтырға сыға. Уларҙың тыуған төбәгенә юлы Германия ере аша үтә, унда уларҙы ҡыуаныс һәм хөрмәт менән ҡаршы алалар.

Быны иҫбатлаған һирәк документтарға ул «Сена буйында ҡурай моңо» фильмы өҫтөндә эшләгәндә тап була. Унда ул башҡорттарҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы хаҡында һөйләй. Таҫманы әҙерләп сығарыуға ете йыл кәрәк була, был осорҙа режиссер бик күп архив документтары өйрәнә һәм Германия йәмәғәтселеге белмәгән бер хатты таба. Иоганн Гетеның 24 томлыҡ әҫәрҙәр йыйынтығының ике битендә уның дуҫы Генрих фон Требрға хаты була. Шағир уны 1814 йылдың ғинуар айында яҙа һәм хатта башҡорттар менән булған осрашыуы хаҡында ентекләп һөйләй.

Гете Веймар аша яуҙан ҡайтып килгән егеттәр менән танышыуы хаҡында яҙа. Ул башҡорттарҙың ҡаланың протестант мәктәбе бинаһында намаҙ ҡылыуының шаһиты була һәм уларҙы өйөнә саҡыра. Осрашыу иҫтәлеге итеп башҡорт сотниктарының береһе Усман Ғүмәров (хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәсетле районы Дыуан ауылы кешеһе) Гетеға хәрби уҡ һәм биҙәкле һаҙаҡ бүләк итә. Шулай уҡ бөйөк «Фауст» авторы Иоганндың дуҫы, яҙыусы Петер Эккермандың «Гете менән һөйләшеүҙәр» китабында был осрашыу хаҡында ентекле яҙма бар. Унда ул башҡорт сотнигының бөйөк аҡыл эйәһенә бүләге хаҡында һөйләй.

Башҡорт хәрби һыбайлы полктары күпләп ҡатнашҡан Наполеон яуҙары дәүерендә башҡорттар дошмандары, шулай уҡ ҡоралдаш дуҫтары күңелендә онотолмаҫлыҡ хәтирәләр ҡалдыра, «төньяҡ амурҙары» данын яулай. Башҡорт атлылары үҙҙәренә генә хас, эффектлы яу алымын уйлап сығара. Был хаҡта уларҙың замандаштары бына ни яҙа: «Яуҙа башҡорт һаҙағын арҡаһынан күкрәк тәңгәленә күсерә, ике уҡты тешенә ҡыҫтыра, ҡалған икеһен йәйәгә һала һәм уҡтарҙы бер-бер артлы осора; һөжүм иткәндә ат эйәренә ныҡ итеп эйелеп, яу ораны менән ҡурҡмайынса дошманына атыла һәм дүрт уҡ ебәреп, һөңгө менән сәсә». Икенсе автор башҡорттарҙың һөңгө менән оҫта ҡулланыуын һәм йәйәнән яҡшы атыуын, яҡын аранан атылған уҡтың кешене генә түгел, аттарҙы ла үтәнән-үтә тишеп сығыуын билдәләй.

Тап ана шул йәйәнән атыу оҫталығы өсөн башҡорттарҙы «төньяҡ амурҙары» тип атайҙар, был турала француз генералы Марбо ла үҙенең мемуарҙарында иҫкә ала: «Пильниц эргәһендәге бейеклектә булғанда рустар бик күп башҡорттарҙан торған, йәйә һәм уҡтар менән ҡоралланған хәрбиҙәрҙән өҫтәмә ярҙам алды, шуға ла уларҙы беҙҙең һалдаттар «төньяҡ амурҙары» тип йөрөттө», – тип иҫләй генерал. "Уларҙы ҡыуып етеү бик ауыр ине, был варварҙарҙың атакаһы ҡабатланып торҙо һәм рустарҙың гусарҙар отряды менән нығытылды. Башҡорттар теге йәки был фронт һыҙығында тәртипһеҙлек булдырып, ҡырҡыу тауыштары менән беҙҙең эскадрондарҙы уратып алып, уларға уҡ болото яуҙырҙы. Минең иң батыр унтер-офицер Меляэн, Почетлы легион ордены кавалеры, атылған уҡтан үтәнән-үтә яраланды, уҡ уның күкрәгенән инеп, арҡаһынан осоп сыҡты. Минең полктағы бер нисә кеше һәм аттар, үҙем дә еңелсә ошо ят ҡоралдан яраландыҡ".

Р.Н. Рәхимов үҙенең «Артҡа киләсәккә, йәки «Тильзит 1807 йылда: бер публикацияның текстологик анализы» эшендә башҡорт яугирҙарының хәрби хеҙмәтенә бәйле бик ҡыҙыҡлы тарихы – Наполеон яуҙары осоро тураһында яҙа. Билдәле булыуынса, башҡорт кавалерияһының Наполеон армияһы менән беренсе осрашыуы 1807 йылда була, ә Д.В. Давыдов, был ваҡиғаларҙа ҡатнашыусы хәтирәләре менән «Тильзит 1807 йылда» иҫтәлектәрендә бүлешә: