Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорттар яҙҙы нисек ҡаршылай?
Ҡара ҡарғаларҙың йылы яҡтан ҡайтыуы башҡорттар өсөн яҙ килеүен аңлатҡан. Яҙҙы улар Ҡарға туйы байрамы менән ҡаршы алған.
Ҡарға туйын үткәреү
Йолаға ярашлы байрам яҙын, ҡар бөткәс үткәрелә.
Башҡортостандың көнбайыш һәм көньяҡ-көнбайыш өлөшөндә уны һабантуйға бер көн ҡала ойошторғандар, байрамда күберәген ҡатын-ҡыҙ һәм бала-саға күңел асҡан, ир-ат та ҡатнаша алған. Байрам зыярат эргәһендә доға ҡылыуҙан, ҡайһы саҡта ҡорбан салыуҙан башланған. Унан тауҙа йәки түбәлектә йыйылғандар, ауылдан йыйып алынған ризыҡты килтергәндәр.
Башҡортостандың көньяғында байрам хөрмәтенә ағастарҙы һәм ҡыуаҡтарҙы төҫлө таҫмалар, көмөш беләҙектәр, мәрйендәр, балдаҡтар менән, төньяҡ-көнсығышта – сәскәләр, сағыу шәлдәр менән биҙәгәндәр, ҡайһы саҡ ҡайындарҙы үҙ-ара бәйләп ҡуйғандар. Көньяҡ-көнсығышта ағастарға ойотҡан һалынған һауыттар элгәндәр йәки ағас олоно эргәһенә ултыртҡандар. Алып барыусы – "алсабыр" йәки "юлбарсы" билдәләгәндәр.
“
Йола контексында алсабыр уянып барған Тәбиғәт Рухын сағылдырған. Был ҡатын, йоланы башҡарыусы, һүҙ оҫтаһы булырға, яҡшы бейергә, ихлас холҡо менән айырылып торорға, ауылдаштары араһында хөрмәтле һәм абруйлы булырға тейеш булған. Уға ялтыр ҡалай һәм ҡусҡар менән биҙәлгән баш кейеме, ике ҡыҙыл яулыҡ һәм ҡыҙыл туҡыма киҫәгенән тегелгән, шулай уҡ ялтыр ҡалайҙар менән биҙәлгән күкрәксә кейҙергәндәр.
Көнбайыш һәм көньяҡ-көнбайыш Башҡортостанда был байрам "Ҡарға бутҡаһы" исеме менән билдәле, ул һабантуйға бер көн ҡала үткәрелә. Көньяҡта, көнсығыштағы кеүек үк, был байрамда ҡатындар һәм йәш ҡыҙҙар ҡатнашһа, көнбайыш башҡорттарҙа ул тулыһынса балалар байрамы була. Малайҙар төркөмө йорттар буйлап йөрөп, "ярма, ярма" тип ҡысҡырып, ярма, йомортҡа, май йыя. Ризыҡ йыйып алғас, улар, йылға буйына төшөп, бутҡа бешерә.
“
Теге йәки был исем менән яҙғы байрам XX быуат баштарында уҡ Бөрө һәм Уҫы өйәҙендә йәшәгән башҡорттарҙан тыш барлыҡ төбәктәрҙә лә үткәрелгән. Үҙәк һәм көнсығыш Башҡортостанда, Ҡарғатуй булһа, көньяҡта һәм көнбайышта Ҡарға бутҡаһы булған.
Уйын, йырҙар һәм ризыҡ
Йола бутҡаһын, ғәҙәттә, арпа, тары, бойҙайҙан бешергәндәр, улар байлыҡ, муллыҡ билдәһе булған, ҡайһы саҡ бишбармаҡ әҙерләгәндәр. Сәй эсеү өсөн бәлеш, бауырһаҡ, ҡоймаҡ, гөбәҙиә, бал, сәк-сәк, эремсек алып килгәндәр.
“
Байрамға махсус ризыҡ әҙерләгәндәр: бутҡа бешереү өсөн бойҙай, арпа, тары тарттырғандар, һөт, эремсек әҙерләгәндәр. Традицион йола ризығы – бутҡа (донъя фольклорында ул муллыҡ, туҡлыҡ билдәһе) байрамдың үҙәгендә торған, әлегә тиклем уны әҙерләүҙең үҙ тәртибе бар. Бутҡа әҙерләүселәрҙе һаҡлап йөрөтәләр. Алдан махсус билдәләнгән ҡатын ғына йола бутҡаһын әҙерләй ала.
Йола бутҡаһын бешергәндә арбауҙар әйтеп былай һамаҡлайҙар:
Бутыр-бутыр бутҡа бешә,
Уртаһына май төшә,
Бутҡа бешергән ҡортҡаның
Фатихаhы мул төшә.
Арбауҙарҙа йола бутҡаһы менән ҡоштарҙы һыйлау Тәбиғәт көстәренең кешеләргә
муллыҡ, байлыҡ алып килеүенә ышаныс уятҡан.
Әҙер бутҡаны бергәләп ашау өсөн ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар үҙҙәре менән алып килгән кейеҙ япмаларға урынлашҡан йәки үлән өҫтөнә йәйелгән, ризыҡ ҡуйылған ашъяулыҡ эргәһенә ултырған. Бутҡалы һауыт эргәһенә иретелгән май ҡуйылған, күп осраҡта май бутҡа уртаһына ҡойолған.

Барыһы ла бутҡа бешереүсене маҡтаған, уға оҙон ғүмер, һаулыҡ һәм именлек теләгән:
Лыбыр, лыбыр бутҡаһы,
Етмеш йәшәр ҡортҡаһы.
Бутҡа бешкән дан булып,
Хурламағыҙ ҡортҡаны.
Ашаған саҡта ҡатындар һәм ҡыҙҙар шаярышып бер-береһенең ҡулынан ҡалаҡты төртөп төшөрөргә тырышҡан һәм былай һамаҡлаған: «Бутҡа һиңә түгел, ҡарғаларға!». «Бутҡа урлау» уйыны айырым колоритҡа эйә булған, балалар ҡарғалар булып, бешкән бутҡа менән ҡаҙанды урлаған.
Ашап алғандан һуң ҡоштарҙы һыйлау йолаһы башҡарылған: ҡалған бутҡаны ағас, таш өҫтөнә һалып, тәбиғәткә, ҡоштарға, ата-бабалар рухына муллыҡ, байлыҡ, именлек теләп өндәшкәндәр, изге теләктәр теләгәндәр. Малайҙар, ағас баштарына менеп, ҡарға булып ҡысҡырған, ҡош тауыштары сығарған.
Бергәләп ашап алғас, ағас олондарын бутҡа менән һылағандар, теләктәр теләп, бутҡаны ағас төбөнә һалғандар:
Ашағыҙ, туйығыҙ,
Илгә именлек килтерегеҙ!
Бер бойҙайға – ун бойҙай
Ун бойҙайға – мең бойҙай!
Ҡоштарҙы күберәк һыйлаған һайын, йыл да уңышлыраҡ һәм мулыраҡ була, тип иҫәпләнгән.

Байрамда төрлө ярыштар ойошторғандар: ҡыҙҙар һәм йәш ҡатындар үҙҙәренең оҫталығын, таһыллығын, талантын күрһәтергә тейеш булған. Әйлән-бәйлән уйнағандар, яңғыҙ һәм күмәк бейеүҙәр бейегәндәр, йырҙар башҡарғандар, таҡмаҡ әйтешкәндәр, думбыра, дөңгөр, ҡумыҙ кеүек халыҡ уйын ҡоралдарында уйнап күңел асҡандар.
Бәйгеләр һәм хәрәкәтсән уйындар үткәрелгән: «Ҡарға уйыны», «Аҡ тирәк, күк тирәк», «Дөйә», «Гөргөлдәк», «Йүгереш», «Әбәк», «Алырым ҡош, бирмәм ҡош », соҡор аша ырғып уйналған «Ырғыуыс», «Арҡан тартышыу», «Таҫтамал тартышыу», «Әүһәләй эйеү» һәм башҡалар.
Байрам барышында, ғәҙәттә, өс тапҡыр һөрән ҡысҡырылған: ашарға саҡырып, ҡоштарҙы һыйларға һәм байрам тамамланыуын белдереп. Йыш ҡына көньяҡ-көнсығыш Башҡортостанда Ҡарға туйы ваҡытында ғибәҙәт ҡылынған һәм ҡорбан салынған.
Ни өсөн ҡарғалар?
Йоланың мифологик тамырҙары ҡарғаға табыныу
культына һәм тәбиғәттең үлем һәм
тыуым культына бәйле.
Иртә яҙҙа ҡоштарҙың йылы яҡтан
осоп килеүен боронғолар яңы яҙғы осор
башланыуы һәм тормош яңырыуы булараҡ ҡабул
иткән. Яҙғы йоланың төп маҡсаты – тәбиғәт көстәренә
магик тәьҫир итеү, тәңреләрҙең фатихаһын алыу һәм именлек,
байлыҡ, муллыҡ, бай уңыш, мал үрсеүен һорап мөрәжәғәт итеү. Йоланың
исеме бик күп халыҡтарҙың архаик мәҙәниәтендә осраған ҡарға культына бәйле.
Күп традицияларҙа ҡарға бәхетһеҙлек алып килгән ҡош булараҡ һынландырыла. «Емтек менән туҡланған ҡарға йәшәү һәм
үлем араһында торған тере йән булараҡ ҡабул ителә.
Ҡырҡыу тауышлы, ҡап-ҡара төҫтәге емтек ҡошо
ҡарға ҡара көстәрҙе кәүҙәләндерә, түбәнге
донъя, үлеләр батшалығы һәм үлем,
ҡанлы яуҙар, яуыз көстәр
менән бәйле».
Башҡорттарҙың донъяға ҡарашында ҡарға – изге ҡош, алдан күрә белеүсе, ул күк, ер һәм ер аҫты донъяһы менән бәйләнеште тәшкил итә, тип иҫәпләнә. Әлегәсә ҡарға халыҡ аңында үлем, бәлә менән бәйле: «Ауыл өҫтөндә ҡарға ҡарҡылдаһа, мәйет сығыуға», тиҙәр.
Тик ҡатын-ҡыҙҙар
Этнографик һәм фольклор сығанаҡтарҙа байрамда ҡатнашыусыларҙың бары тик ҡатын-ҡыҙ
затынан булыуы һыҙыҡ өҫтөнә алына.
Бындай сикләүҙәрҙең сакраль мәғәнәһе, тимәк, ҡатын-ҡыҙҙың йәшәү сығанағы булыуында, тәбиғәттең дә был осор яңы сәскә атҡан мәле. Халыҡ йолаларында бындай сикләүҙәрҙең асылы былайыраҡ аңлатыла. Ирҙәрҙе байрамда ҡатнаштырһаң, уның йәме китә, тип иҫәпләнгән. Байрамдың ҡыҙған мәлендә ҡайһы саҡта ҡатын-ҡыҙ кейемен кейгән егеттәр шаярып байрамға ҡушылып, йоланы боҙған.
Йола барышында ҡулға-ҡул
тотоношоп әйлән-бәйлән уйнау ҡояшҡа
баш эйеүҙе, ырыу халҡының берләшеүен,
тормош әйләнәһе барышында берҙәм
булыуын сағылдырған.
Использованная литература:

© Газизов Р.Ф., автор-составитель лонгрида, 2019 г.