Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
"ҠАРА ТАУЫҠ" БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ЙЫРЫ БЕЙЕҮ ИНТЕРПРЕТАЦИЯҺЫНДА
«Ҡара тауыҡ» бейеүе
Халыҡ ижады ҡай саҡ үҙенсәлекле жанрҙар
барлыҡҡа килтерә.
«Ҡара тауыҡ» та тап ана шундай халыҡ уйлап тапҡан шаян бейеү.
«Ҡара тауыҡ» пьесаһы ла тәрбиәүи әһәмиәткә эйә, халыҡсан
тапҡырлығы, тормош фәлсәфәһе менән һуғарылған.
Бейеү тарихы
Бейеү тарихы көнкүреш ваҡиғаға бәйле.
Бер заман ярлы кеше тауыҡлы була ла байығыу тураһында хыялдарға бирелә. «Тауыҡ миңә ярты йөҙ йомортҡа һалып бирһә, унан утыҙлаған себеш сыҡһа, уларҙың һәр береһе иллеләгән йомортҡа һалһа,
уларҙың һәр береһе утыҙлаған себеш сығарһа, байығыр инем», –
тип уйлай ул. Өйөнә ҡайтыу менән ул тауығын баҫырға ултырта. Әммә
бер аҙҙан тауыҡ тигәне әтәс булып ҡысҡырып ебәрмәһенме! Алтын йомортҡалар көткән тауығы әтәс булып сыҡҡас, уны һуйып
бешереүҙән башҡа сара ҡалмай. Шулай итеп, ярлының
байығыу хаҡындағы хыялдары юҡҡа сыға.

Китап авторы:
Лев Никола́евич Лебеди́нский (1904–1992) – совет музыка белгесе, фольклорсы
«Ҡара тауыҡ» бейеүе етеҙ бейеү көйө менән асыла. Ярлының буласаҡ себештәр хаҡындағы яҡты хыялдарын сағылдыра был көй. Көтмәгәндә бейеү көйөн ҡырҡыу тауыш – әтәс ҡысҡырыуы өҙә. Был ярлының барлыҡ хыялдарының селпәрәмә килеүен асыҡ сағылдыра.
Әммә бейеү тарихына ҡағылышлы
икенсе фекер ҙә йәшәп килә.
Йәнғәле Вәхитов был хореографик миниатюраны талантлы халыҡ бейеүҙәрен
башҡарыусы Йәүҙәт Бикбирҙинға 1976 йылда һала. Уның фекеренсә, бейеү мәғәнәһе
бер аҙ үҙгәргән. Бейеү тәү сиратта башҡорт халыҡ бейеүҙәренә хас сифаттарға эйә һәм
тәбиғәтте, тәбиғи әйберҙәрҙе һынландырыуы менән әһәмиәтле. Бейеүҙең күп элементтары тәбиғәтте
һәм тирә-яҡ мөхитте һынландыра. Йәнғәле Вәхитов бейеү тарихын ентекле өйрәнә, уның мәғәнәһен эҙләй,
образдың эске булмышына үтеп инергә ынтыла. Бейеүҙе ҡуйыусы фекеренсә, төп герой бында ярлы түгел, ә әтәс.
ХАЛЫҠТАН АЛАМ – ХАЛЫҠҠА БИРӘМ
Йәнғәле Вәхитов
Йәүҙәт Бикбирҙин
Рәфҡәт Юнысов
Дрезден ҡалаһы мэры Фәйзи Ғәскәров исемендәге бейеү ансамбле составында Германияла гастролдәр мәлендә Йәүҙәт Бикбирҙин башҡарыуында "Ҡара тауыҡ" бейеүен ҡарап, хайран ҡала һәм уға бер сумаҙан бүләктәр тейәп ҡайтара.
Нагаева Л.И.
Тарих фәндәре кандидаты
“
Ҡош фиғелен һүрәтләгән бейеүҙәр ҡыҙыҡлы. Улар ниндәйҙер кимәлдә мәжүси йолаларға оҡшаш. Уларҙы ир-ат та, ҡатын-ҡыҙ ҙа башҡара алған. Ҡайһы бер бейеүҙәрҙең йөкмәткеһе скиф-сармат идеологияһына ҡарай, уларҙың башҡорт сәнғәтенә тәьҫире әле аҙ өйрәнелгән. Ат культы үҫеше скиф традицияһына бәйле, Евразия далаларының күсмә халҡына ул беҙҙең эраға тиклем II мең йыл элек үк билдәле булған. Боронғо башҡорттарҙа 12 Тәңре араһынан Ат Аллаһы Ибн-Фаҙлан яҙмаларында иҫкә алына. Ул шулай уҡ башҡорттарҙың торналарға, ырыу тарихы һәм нәҫеле бәйле башҡа ҡоштарға үҙенсәлекле айырым ҡарашы булыуы хаҡында һыҙыҡ өҫтөнә ала. Башҡорт ырыуҙары исемен башҡорт этнографияһы һәм фольклоры тикшеренеүселәре тотемик ҡош культы менән бәйләй.
Бейеүҙәрҙә ҡоштар кеше уларҙы тәбиғәттә ниндәй итеп күрә, шулай һынландырыла: ҡоштарҙың холҡо, ҡыланышы, тауышы сағылдырыла. Легенда һәм әкиәттәрҙәге кеүек үк улар сихри көскә эйә: яуызлыҡты еңәләр ("Аҡҡош"), алдан күрә беләләр ("Кәкүк"), ярҙам итәләр, тынысландыралар ("Сыңрау торна"). Йыш ҡына башҡорт әкиәттәрендә ҡыҙҙарға әүерелгән күгәрсен һәм кәкүк геройға ярҙам итә, уны һаҡлап, ҡурсалап алып йөрөтә. Ҡарға ергә ямғыр яуҙыра. Ҡош бейеүҙәренән иң билдәлеләре "Кәкүк", "Ҡара тауыҡ"...

Йәүҙәт Бикбирҙин әйтеүенсә, Йәнғәле Арыҫлан улы бейеүҙе ҡуйғанда ла төп акцентты
ҡош хәрәкәтен ҡабатлауға түгел, ә бейеү геройының килеп тыуған ваҡиғала
эске булмышын сағылдырырға ынтыла. Бейеүҙең тәрән мәғәнәһе – кеше
тормошондағы ҡырҡыу мәлдәрҙе асыҡ сағылдырыуында,
ниндәй генә ваҡиға килеп тыуғанда ла
үҙеңде лайыҡлы тота белеүҙә.
Ҡара тауыҡ ни
хаҡында йырлай?
Йыр һүҙҙәре ябай ғына, бер ҡатлыраҡ, әммә шул уҡ
ваҡытта ул халыҡ юморын сағылдыра.
Йырҙың башҡортса тексы һәм русса тәржемәһе түбәндәгесә:
Дуҫым саҡырҙы ҡунаҡҡа,
Тауыҡ бирҙе бүләккә,
Һайлап алдым оҡшағанын,
Үҙем менеп төнәккә.
Ҡара тауыҡ бүләк тиеп,
Кешеләргә маҡтандым.
Әтәс булып ҡысҡырғастын,
Керер урын тапманым.
Был вчера в гостях у друга –
Подарил он курицу.
Сам я курицу ту выбрал,
С ней пошел по улице.
Встречным людям похвалился
Своей черной курицей.
Вдруг она как кукарекнет!
Позор на всю улицу.
"Ҡара тауыҡ" йырының ноталары
«Ҡара тауыҡ»ты нисек бейегәндәр?
Бейеүсе ниндәй кейемдә сығыш яһарға тейеш,
был осраҡта ла фекерҙәр бүленә.
“
Рәфҡәт Юнысов һүҙҙәренсә, Йәнғәле Вәхитов, бейеү башҡорт милли кейемендә башҡарылырға тейеш, тип иҫәпләгән. Әммә интернетта әтәс костюмында бейегән осраҡтар ҙа байтаҡ. Ҡалған осраҡта бейеүҙе хаҡлы рәүештә башҡорт бейеүе тип атарға мөмкин. Был бейеүҙе һәр кемгә лә ҡарарға тәҡдим итәбеҙ.
Использованная литература:
1.Лебединский Лев Николаевич «Башкирские народные песни и наигрыши» Издательство «Москва» с. 59
2. Л.И. Нагаева «Танцы восточных башкир».
3. Башкирская энциклопедия. http://башкирская-энциклопедия.рф/elektronnaya-versiya/2-statya/15071-miniatyura-khoreograficheskaya.html

© Газизов Р.Ф., автор-составитель лонгрида, 2019 г.