Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

Башҡорт халыҡ

уйындары

Башҡорт халҡының үҙенә генә хас уйындарына
(балалар һәм ололар өсөн) XVIII б.
сәйәхәтселәре үк ҙур
иғтибар бүлә.
И. И. Лепехин үҙенең «Көндәлек яҙмаларында...» йәйәнән атыу, көрәш, ыласын менән һунар итеү һәм ҡошсоҡтарын тәрбиәләү, шулай уҡ ололарҙың башҡа ҡайһы бер төр мауығыуҙарын һөйләгәндә, ошондай һығымта яһай: «Әйткәндәй, һәр кемгә күренеп тора, уйындары уларҙың йәшәү рәүеше менән оҡшаш».
XIX б. 30-сы й. В. И. Даль ул осорҙа уҡ һирәк осрай торған ир-аттың күңел асыуын – бүрегә һунарын һүрәтләй.
Д. П. Никольский фекеренсә, балалар уйындары ҡатмарлы түгел, күбеһенсә улар ололарға оҡшатып уйнай, ҡайһылары архаика эҙҙәрен һаҡлай. Ул ҡышҡы һәм йәйге уйындарға бүлә, шулай уҡ уларҙың йәшкә ярашлы айырмaлығын билдәләй.
С. И. Руденко балалар уйындары тураһында яҙа. Тиҫтә йылдар дауамында ул бай этнографик, антропологик, фольклор, лингвистик материал йыя, улар «Башҡорттар. Тарихи-этнографик очерктар» фундаменталь монографияһына тупланған. Ул бик күп үҙенсәлектәргә иғтибар итә: ҡатнашыусыларҙың йәш составы, холоҡ-фиғеле һәм уйын ҡулланмалары. Ололарҙың уйындарын һүрәтләгәндә С. И. Руденко уларҙың спорт йүнәлешендә булыуын һәм оло байрамдар мәлендә генә ойошторолоуына иғтибар итә. Монографияла һабантуй, ҡарғатуй һәм башҡалар тураһында тулы мәғлүмәт бар.
Башҡорт халыҡ уйындары элек һәм хәҙер ололарҙың һәм балаларҙың яратҡан ял итеү ысулы булып ҡала, улар ата-бабаларҙың көнкүрешен сағылдырып, тирә-яҡ мөхит тураһында белем бирә. Уйындың үҙ ҡанундары, ҡағиҙәләре, шуға ла улар
гуманизм һәм демократия мәктәбе булараҡ та балаларҙы тәрбиәләй.
Башҡорт халыҡ уйындары нигеҙендә халыҡтың
традицион йолалары һәм ғөрөф-ғәҙәттәре, уның
кәсептәре һәм хеҙмәт ҡоралдары ята.
Миҫалдар килтерәйек.
Кешенең тәүтормошта таш тәүге хеҙмәт һәм һунар ҡоралы булған. Камиллаша бара
кеше ҡорбанына тура тейерлек ҡорамал уйлап сығарған. Башҡорттарҙа ул һапҡын булған.
Аҙаҡтан был ҡорамал малайҙар уйыны нигеҙенә ятҡан, ул шулай уҡ «Һапҡын» тип атала.
Традицион көрәш элементтары «Сәпәмә туп» тип аталған уйын нигеҙендә сағылыш таба, унда малайҙар юғары сөйөлгән тупты тотоп, дуҫын тоторға, уға туп менән тейҙерергә тырыша.


"Һабантуй" байрамында көрәш. Фото сығанағы.
Уйындар бер нисә төркөмгә бүленә:
Балалар уйындары
«Уҡсы» («Стрелок»), «Баҡыр бүкән» («Медный пень»), «Күҙ бәйләш» («Жмурки»), «Гөргөлдәк» («Прятки»), «Өс ҡуныс» («Горелки»), «Таяҡ ташламыш» («Палка-кидалка»), «Усәт» («Усэт»), «Күл туп» («Лапта»), «Тирмә» («Юрта») – йөкмәткеһе буйынса рус уйындары оҡшаш.
"Тирмә" уйыны.
Сюжетлы, персонаж һәм
ролдәргә бүленгән
«Убырлы ҡарсыҡ» («Ведьма»), «Айыу менән ҡуяндар» («Медведь и зайцы»), «Йәшерәм яулыҡ» («Прячу платочек»).
Сюжетһыҙ, ярышҡа ҡоролған
«Ҡырҡҡы уҡ» («Расщепляющая стрела»), «Аҡ тирәк, күк тирәк»
(«Белый тополь, синий тополь») һ.б.
Хайуан һәм ҡоштарҙың ҡыланышын импровизациялаған
«Ҡор уйыны» («Игра тетеревов»), «Кәкүк уйыны» («Игра кукушек»).
Спорт уйындары
«Йүгереш» («бег наперегонки»), «тоҡта йүгереү» («бег в мешках»), «тоҡ һуғыу» («бой с мешками»), «һабынланған ҡолғаға менеү» («влезание на намыленный шест»), «туҡыма таҫтамалды тартыу» («перетягивание тканого полотенца»),
«уҡ атыу» («стрельба из лука»), «һыбайлылар уйыны «күк бүре» («конная игра «серый волк»), «тал сабыу» («рубка лозы»), «ҡырҡҡы уҡ» («расщепляющая стрела»), «өс бүкән» («три пня») һ.б.
"Ылаҡ" уйыны.
Байрамдарҙы оҙатыусы уйындар (Ҡарғатуй, Һабантуй, Туй).

Шулай уҡ, кешенең тыуым һәм үлеме, балалыҡтан оло тормошҡа күсеү, ғаилә ҡороу кеүек тормош осорҙары менән бәйле уйындар, календарь байрам уйындары. Ирҙәр (атлы спорт) һәм ҡатын-ҡыҙ уйындары. Танып белеү уйындары.

Үткәреү урыны

буйынса башҡорт уйындары шундай

төрҙәргә бүленә:

Йорт уйындары

«Аулаҡ өй», «Йондоҙ һанау» һ.б.


Ялан уйындары

«Түңәрәк», «Яулыҡ сөйөү»,

«Соҡор туп», «Сәкән».

Шулай уҡ музыкаль инструменттарҙа –
гармун, думбыра, ҡумыҙ, ҡурайҙа
уйнау буйынса бәйгеләр үтә.
Башҡорт уйындарының уникаллеге уларҙың күп төрлөлөгөндә.
Хәрәкәтсән һәм хәрәкәтһеҙ уйындар бар, улар араһынан өҫтәл, ултырыу, спорт-йүгереү уйындары, етеҙлек, таһыллыҡ, тиҙлек талап иткән төрлө ҡасыштар. Улар халыҡтың мәҙәни ҡиммәттәре, уның донъяны танып белеүе, этнографияһы, теле, фольклоры сағылышы. Уларҙың уникаль үҙенсәлектәре, этник самимилығы – башҡорт халыҡ ижады йолаларына, халыҡтың донъяға ҡарашына, сакраль инаныуына, йәшәү рәүешенә һәм тормош күренештәренә, шиғри һәм йыр мираҫына бәйле.
«Мәскәй-әбей» уйынының бер вариантында театр тамашаһын,

ҡатнашыусылар араһында ролдәр бүленеүен, хәрәкәт һәм йыр фольклоры

өлгөләрен күрергә була. Уйын сюжеты башҡарыу өсөн ябай ғына, тамашала

бәләкәй һәм урта йәштәге ҡыҙҙар ҡатнаша. Сюжет буйынса Мәскәй

һайлана, ул өйөндә йоҡлап ятҡан кеше була, ә балалар еләк

йыйып, йырлап йөрөйҙәр.

Бында еләк күп икән,
Айыу-бүре юҡ икән.
Был уйын һүҙҙәре.
Йыр тауышына уянған Мәскәй балаларҙы тоторға тырыша.

Тотолған балалар ул әйткәнде эшләргә тейеш:

Артым ергә йәбешкән,

Түбәм күккә йәбешкән,

Һис тә йөрөй алмайым,

Мине алып барығыҙ!

Балалар парлашып, ҡулдарын ҡаушырып Мәскәй әбейҙе ултырталар һәм ул теләгән ергә алып баралар. Унан ул уларға бойороҡ бирә:

– Сәстәрем туҙҙы! Ашағым килә!

Уның сәстәрен тарайҙар, ашатҡан булалар.

Уйын ойоштороусының фантазияһына бәйле һәм барыһы ла ялҡҡансы дауам итә.
Ҡыш көнө был уйынды йорт
эсендә уйнағандар.
Башҡорт халыҡ уйындарын
иркен урында уйнағандар.
Түңәрәктәр, сиктәр билдәләү

тейелгеһеҙ һаналған.

Ябай түңәрәк эсенә инеү менән үҙеңде һаҡлап, йәки киреһенсә ярамаған сикте үтһәң «янырға», «ташҡа әйләнергә» мөмкин

булған. Уйын фольклорында сикте һаҡлау тураһындағы әкиәти, легендар сюжеттар театраль актҡа әйләнә. «Мәскәй-әбей» уйынында сик тимер таяҡ – көс символы менән һыҙыла. Магик арбау һүҙҙәре ярҙамында уйын урынының тейелгеһеҙ булыуы тәьмин ителә.
Уйындарҙа ла, йола башҡарыу, әкиәт, йырҙарҙағы кеүек, һүҙ
айырым көскә эйә.
Һыҙылған «тимер ҡапҡалар» Мәскәй әбейҙе
тоторға ла ярҙам итә.
Уйын башында командаларҙы икегә бүлеү – «уҙаманлашыу» –- уның үҙенсәлеге булып тора. Уйнарға теләүселәр араһында ике башлыҡ һайлап алына. Уйынсылар парлашып уларға килә һәм үҙ-ара махсус һүҙ-паролдәр әйтешә.
– Кем уҙаман?
– Беҙ.
– Һеҙ икән, һайлағыҙ: ҡояшмы, аймы?
– Ай, – ти береһе.
– Ҡояш, – тип һайларға мәжбүр икенсеһе һ.б.
Был уйын һүҙҙәре.

Һәр пар үҙ пароле менән килеп, уҙаман һайлаған һүҙ-паролгә

ярашлы ике командаға бүленә. Ҡайһы команданың башлауы ла

шулай хәл ителә. Шулай итеп уйын дәғүәһеҙ ҡорола.

Уйындар быуындан быуынға күсә килә, балалар бер-береһенән өйрәнә.

Миҫалға, һуғыш йылдарында балалар хужалыҡта ярҙам иткәндә

ололар «Йөрөткөс» уйынын иҫкә төшөрә. Уның өсөн иҫке арбаның

дүңгәләген алып йөрөткөс эшләгәндәр. Кистәрен, ауылда

барыһы ла тынғас, малайҙар тәгәрмәс тауышынан уның

кемдеке икәнлеген белә алған. Шулай итеп ишетеү

һәләтен үҫтергәндәр, иғтибарлы

булырға өйрәткәндәр.

Мостафин Ғабдулла Сөләймән улы (1917-1994).
Революцияға тиклем ауылда.
Фото сығанағы
Башҡорт халыҡ уйындарында этник факторҙың сағылышы музыкаль инструменттар, көнкүреш әйберҙәрен файҙаланыуҙа сағылыш таба.
Уйын туптары элек ҡаты итеп йомарланған
иҫке сепрәктәрҙән эшләнгән («Соҡор туп», «Сәкән» һ.б.). уйын барышында, мәҫәлән, яулыҡтарҙы файҙаланғандар («Түңәрәк», «Яулыҡ сөйөү»).
Аулаҡ өйҙә ҡыҙҙар сигеү, бәйләү, туҡыу менән шөғөлләнгәндәр. Төрлө уйындар уйнағандар
(«Үгеҙ-йөҙөк», «Әйтеш» – сәсәнлеккә бәйге һ.б.).

Тоҡтар менән һуғыш.
Фото сығанағы
Үҙенсәлекле театраль хәрәкәткә ҡоролған, ике яҡ көрәшен сағылдырған уйындар – дуаль йәмғиәттән ҡалған күренеш. Яза биреү һәм маҡтау, башлыҡ һәм ярҙамсыларын һайлау, көслөләргә һәм көсһөҙҙәргә бүлеү – балалар уйындарының традицион элементтары – ул боронғо йола-ғәҙәттәрҙең художестволы сағылышы. Уйындарҙа хәрби-ялан күренештәре, хәрби стратегия һәм тактика өлгөләре лә асыҡ күренә.
«Туп» уйынында ярыш принцибы һаҡлана – кем таяҡтың өҫтөнә сыға, шул уйын башлай. Яҡтар яланда үҙ урынын ала, сик билдәләй, ҡасыр өсөн нейтраль урын әҙерләй. Башлыҡ юғалтҡан
осраҡта, боронғо йолаға ярашлы, бөтә ғәскәр кире боролорға бурыслы. «Аҡтар һәм ҡыҙылдар», «Байраҡ», «Әсир» уйындары хәрби тематикаға ҡоролған, ул шанлы хәрби үткәндәргә бәйле.
Башҡорт халыҡ уйындары туған телдә бара. Был иһә балаларға уйынды аңларға һәм уйын барышын менталь кимәлдә аңларға ярҙам итә. Уйындар туған тел үҫешенә булышлыҡ итә.
Ҡыуышып уйнау
Уйын кем-кемде принцибына ҡоролған. Бер төрөндә – тиҙлеккә һәм көскә һынашыу, икенсеһендә – мәргәнлектә, өсөнсөһөндә – таһыллыҡта, дүртенсеһендә – ойошҡанлыҡта һынашалар.
«Аҡ тирәк, күк тирәк!» һәм «Байраҡ» уйындары коллективизмды сағылдыра, берҙәмлекте һынай. «Аҡ тирәк, күк тирәк!» уйынында бер яҡ үҙенә ҡаршынан кешене оранлап һайлап ала, шулай итеп үҙенең көсөн арттыра, позицияларын нығыта.
Аҡ тирәк, күк тирәк.
Беҙгә Сания кәрәк!
Һайлап алынған кеше ҡаршылағы ҡулдар сылбырын өҙөп, унан бер кешене алып китергә тейеш. Өҙә алмаһа икенсе яҡҡа күсә. «Байраҡ»та махсус иҫәп алып барыла. «Бер» тип әйтеү менән уйынсылар бер-береһенең байрағын ала, «ике» тип әйтеүгә биләмәләре өсөн көрәшә башлай. Шулай итеп коллективизм, көрәш идеялары төрлө формала хәл ителә.
"Аҡ тирәк, күк тирәк!" уйыны.
Психологик фактор алға этәреүсе көс булараҡ уйын барышын билдәләй. «Аулаҡ өй»ҙә уйнаусылар яза алмаҫ өсөн түңәрәктә ҡалырға ынтылһа, «Сусҡа» һәм «Ишәк» уйындарында хайуан атамалары алмаҫ өсөн тырышалар.
Был уйындарҙың төп шарты – иркен урын, сиктәрҙе билдәләү.
Уйын шартын боҙоусыларҙы язалағандар. Түңәрәк формаһындағы сиктәр («Һунарсы һәм өйрәктәр», «Сихырсы», «Мәскәй», «Соҡор -– туп») тейелгеһеҙ урынға, ә ҡаршы һыҙыҡтар көс урынына әүерелә.
Ролдәргә бүленгән уйындар

Ҡайһы бер уйындарҙа ҡатнашыусылар тәғәйен роль башҡара. Көрәш, ярыш, бәйге, бәхәс хәл итеү сюжет һыҙығын барлыҡҡа килтерә. «Батша-картуф» уйынында батша тәүге һынауҙан һуң алмаштырыла, бер-береһен ҡыуышып, тотоп алғас ояға ябалар. «Батша-картуф» уйынында батша һәм оҫта булһа, «Буяу» уйынында һәр кешегә роль бүлеп бирелә.
Таяҡ менән уйындар

Таяҡ менән уйындар отҡорлоҡ, мәргәнлек, физик сыҙамлылыҡ, дөрөҫ тын алыу, хәрәкәт координацияһын нығытыуға булышлыҡ итә. Мәҫәлән, алыҫҡа ырғытылған таяҡты уйынсы тын алмайынса барып алып «э-м-м-м!..» тигән ауыз сығара. Был ымлыҡ контроль функция үтәй:ҡалған уйынсылар уның тын аламы, юҡмы икәнлеген билдәләй. Тын алһа, тимәк, яза бирелә.

Таяҡ менән уйында һәр кем үҙенең оҫталығын дәлилләй: «Тапсыҡ»та осоп барған таяҡты тотоп алырға тырышалар, «Себен»дә – генерал булырға, «Көтөүсе»лә – һөжүм итергә. Шул уҡ мәлдә таяҡ менән уйында «берәү – барыһы өсөн, барыһы берәү өсөн» принцибы, берҙәмлек төп урынды алып тора. Берәүҙең уңышы икенсе команда ағзаларының уйын мөҙҙәтен арттыра.

Йәшенмәк

Был уйындың төп принцибы булып «кем кемде» тигән һорау тора, ике яҡтың бәрелеше һөҙөмтәһендә еңеүсе билдәләнә. Беренсе турҙа тигеҙ булған көстәр самаһы икенсеһенә үҙгәрә: берәү күпселеккә ҡаршы көрәшә. Уйын шарты буйынса йәшенеү мөмкинлеге бирелә, уның менән файҙаланып өлгөрмәгән кеше тотолған йәки янған тип иҫәпләнә. Алдан уҡ бирелгән уйын ваҡыты (20-30-ға тиклем һанау), уйын барышын билдәләй. Көтөүсе һибелгән таштарҙы (тапсыҡ, таяҡтарҙы) иҫәпләй, был ваҡытта йәшенеп өлгөрөргә кәрәк.


«Күгәрсен» уйынында иҫәпсе, бағана йәки бүрәнәгә таяҡ менән һуғып: «Таң аттымы?» – тип һорай. «Атты!» — тигән яуап барыһы ла йәшенеп бөткән, тигәнде аңлата. Йәшенеп бөтмәһәләр: «Юҡ әле, таң атмаған!» – тиҙәр. Шулай итеп, символ рәүешендәге билдәләр, туҡылдатыу уйындың аралышыу формаһына әүерелә.


«Һуҡыр һарыҡ», «Ҡыуыш» уйындарында йәшенмәк элементтары юҡ. Уларҙа эҙләү һәм тотоп алыу элементтары булғанлыҡтан, улар балаларға зирәклектәрен, сослоҡтарын күрһәтеү мөмкинлеге бирә. Уйынсылар тағы ла килеп таяҡҡа һуға ала, йәки кейемдәре менән алмаша – был осраҡта улар тағы ла бер тапҡыр йәшенә ала.

Иғтибарлылыҡҡа уйындар

Тап был уйындарҙа хәрәкәт һәм һүҙ ҡеүәте берләшә: уйнаусылар кәүҙә хәрәкәттәре һәм һүҙҙәр менән аралаша («Тимербай», «Осто-осто», «Юҡ, эйе»). Шул уҡ ваҡытта һәр элемент үҙ аллы функцияға эйә. «Тимербай» уйынында «Бына шулай эшләйҙәр!» төп строфаһы уйнаусыларҙы хәрәкәтте ҡабатларға мәжбүр итә. Хәрәкәттәрҙең дөрөҫмө, юҡмы икәнлеге уйын менән тикшерелә:


Тимербайҙың биш балаһы,

Бишәүһе лә – ҡыуаныс!

Ашамайҙар, эсмәйҙәр,

Бына шулай эшләйҙәр!


Бында имитациялауҙың дөрөҫлөгө тикшерелһә, «Осто-осто» уйынында сослоҡ тикшерелә. «Юҡ, эйе», «Көлдөргөс», «Ауыҙыңды асма», «Бәшмәк һәм сәнске» уйындарында шулай уҡ таһыллыҡ һәм зирәклек һынала.

Мәсьәлә – яуап


Был уйындарҙа төп шарт булып уйынсыларҙың һиҙемләү тойғоһо тора. Һорауҙарға ҡатнашыусылар эске тауышына эйәреп, йәки башына ни килә, шуны яуап бирә. Дөрөҫ яуап уйынсыларҙың статусын асыҡларға ярҙам итә. Уйында шартлы «күрәҙәсе» билдәләнә, ул яуап ала. Уйын яуап биреүсенең күҙен ҡаплау менән ҡатмарлаштырыла. Дөрөҫ яуап бирмәһәң, уйындан сығаһың.

«Урал батырҙың ҡышҡы уйындары»


«Килен-ҡәйнә арҡан тартышы» һәм «Таяк тартыш» уйындары арҡан тартыуҙың

бер төрө. Тәүге уйында килен һәм ҡәйнә көс һынаша, икенсеһендә канат урынына уйынсылар оҙон ҡолға файҙалана. Унан тыш, башҡорттарҙа борондан суҡмарҙы

алыҫҡа ырғытыу һәм улар менән боҙ һындарҙы ярыу йолаһы була – «Таш ярыу». Уйындарҙа һыбайлылар айырым урын алып тора. Уларҙың сығыштары, «Ылаҡ»,

«Төлкөгә һунар» уйындары һәр саҡ сағыу тамашаға әйләнә. Атлылар сабып барышлай ерҙән төлкө ҡарасҡыһын күтәреп алып уның менән балдаҡҡа тейҙерергә тырыша. Бындай уйындар айырым таһыллыҡ һәм зирәклек талап итә. Айырыуса ҡыш осоронда бәйгеселәргә ҡар ҡамасаулай. Һуңғы йылдарҙа йәнә башҡорт йәйәһе менән уҡ атыу

киң таралды. «Урал батырҙың ҡышҡы уйындарында» улар йылдан-йыл үткәрелә. Ойоштороусылар бәйгеләрҙә бәләкәй һәм урта йәштәге балаларҙың әүҙем ҡатнашыуын билдәләй, был үҙ сиратында, быуындар күсәгилешлеген һаҡлап ҡалып, киләсәктә милли

уйындарҙы һаҡлап ҡалырға булышлыҡ итә.

Күп халыҡ ҡатнашҡан милли уйындар «Наурыҙ» (яҙғы ҡояш торошонда), «Ҡарға бутҡаһы» (яҙ көнө), «Кәкүк сәйе» (йәй), «Һабантуй» (яҙғы сәсеү эштәре тамамланғас) ойошторола. Дөйөм алғанда, башҡорт халыҡ уйындары йыл әйләнәһенә үткәрелә.


Фото сығанағы

Был сараларҙы ойошторғанда, әлбиттә, ололар төп урында тора,
тап улар уйындарға балаларҙы йәлеп итә. Байрамдарҙан тыш, хәрәкәтсән халыҡ уйындарын балалар менән тәнәфес мәлендә,
ҡала буйлап йәйәү йөрөгәндә, йәки ауылда уйнарға мөмкин.
Мәғлүмәт биреүселәр:

1. Хөббөтдинова Н. А., ф.ф.д., РФА ӨФТҮ баш фәнни белгесе.
2. Шаһапова Г. Р., т.ф.к., БашДУ-ның Сибай филиалы доценты.
3. Сөләймәнов А. М., ф.ф.д., ғалим-фольклорист, БР ФА академигы (1939–2016).
© Ғәзизов Р. Ф., автор-төҙөүсе, 2020