Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК
Башҡорттар тарихындағы ҡиммәтле балаҫтар
Башҡорт ауылдарында ҡиммәтле фарсы келәмдәре
булмаған, әлбиттә.
Улар урынына балаҫтар киң ҡулланылған. Инглизса «palace» һарай тип тәржемә ителә. Башҡорт өсөн дә уның йорто, балаҫ менән биҙәлгән ҡунаҡ
яғы һарайға торошло ҡәҙерле булған.
Ғөмүмән, Башҡортостанда ҡабарып торған, йөнтәҫ келәмдәр
түгел, ә ҙур һәм бәләкәй буйлы балаҫтар, һарыҡ йөнөнән туҡылған
половиктар, эскәмйә, һандыҡ, ултырғыс япмалары киң таралған. Һәр
ғаиләлә төрлө ҙурлыҡтағы, төрлө техникала эшкәртелгән, сағыу биҙәкле келәмдәр йорт түрен биҙәгән. Бирнәгә төшкән келәмдең сифаты, тигеҙ туҡылыуына ҡарап, килендең уңғанлығы, эшлеклелеге һыналған. Оло
балаҫтарҙа ҡара фон нигеҙендә биҙәктәр симметрик рәүештә
туҡылған, төҫтәр тәрәнлеге уны күләмле итеп күрһәткән. Ундай
балаҫтар йортҡа айырыуса тантаналы, мөһим төҫ биргән.
Нимә ул башҡорт балаҫы?
Буйлы балаҫтар күбеһенсә кәзә йөнөнән, һирәгерәк
һарыҡ йөнөнән әҙерләнә.

Уларҙы горизонталь станоктарҙа – урынағастарҙа туҡығандар. Балаҫтарҙың буйлы орнаменты төрлө төҫтәге тигеҙ йәки киртләсле буйлы ептәрҙән туҡыла. Иртәрәк осорҙа епсәләрҙе ат ялынан, аҙаҡтан ике ҡатлы киндер туҡыманан эшләгәндәр. Арҡыры ептәр ҡылыс бысаҡ менән туҡылған өлөшкә индерелгән һәм төп өлөш аҫтында ҡалған. Балаҫ, ғәҙәттә, 5-6 йәки 7-8 таҫтамалдан торған. Биҙәктәрҙә 2-3 төҫкә өҫтөнлөк бирелгән, шул уҡ ваҡытта баҙыҡ төҫтәге буяуҙар өҫтөнлөк иткән. Йорт шарттарында үҫемлектән әҙерләнгән буяуҙар ҡулланылған, шулай уҡ йөндө буямайынса ла ҡулланғандар. Ҡайһы бер оҫтабикәләр бөгөн дә ептәрҙе аҡ сәскә, һары мәтрүшкә, кесерткән, ҡыҙыл ҡарағат емеше, фукорцин дарыуы шыйыҡсаһында, баҡыр купоросында тота. Әммә үләндәрҙе әҙерләү, киптереү технологияһын, япраҡ, сәскә, үлән пропорцияларын самалай белергә кәрәк.
Йорт балаҫ менән
генә бай түгел
Аҫалы балаҫтар һәм келәмдәр ҙә киң ҡулланылған.
Әҙерләү технологияһы һәм художестволы биҙәү буйынса улар буй балаҫтан айырылып торған. Уларҙа биҙәктәр буйлы ептәр ярҙамында түгел,
ә арҡыры ептәр менән һалынған. Һәр төҫлө епкә айырым
арҡаулыҡ эшләнә, туҡыусы бер юлы бер нисә арҡаулыҡ
менән эшләй. Бындай балаҫтарҙы ҡаба ҡулланып
туҡығандар. Был келәмдәрҙең орнаменты
геометрик фигураларҙан торған,
эре ромбтар, һигеҙ мөйөшлө
йондоҙҙар ҡулланылған.
“
Үҫемлек биҙәкле келәмдәр ҙә осрай. Башҡорт оҫталары йөнтәҫ келәмдәр ҙә туҡыған. Улар етен һәм кизе-мамыҡ туҡыманан туҡылған. Келәм биҙәге төҫлө йөн ептәрҙән билдәле бер арауыҡ аша ептәрҙе бер төйөнгә бәйләп эшләнә.
Унан тыш бындай келәмдәрҙең үҙәк өлөшө айырылып тора, ундағы биҙәктәр ҡаймаланып биҙәлә.

Йөнтәҫ балаҫтарҙың размеры бер аҙ бәләкәйерәк була, ҡыҙыл-көрән төҫтәр өҫтөнлөк итә. Буйлыҡ епте һанағас, төрлө-төрлө төҫкә буялған арҡаулыҡты уның аша үткәреп алалар.
Балаҫтар нисек туҡылған?
Ғаиләләрҙә туҡыусылыҡ менән бары өлкән ҡатындар шөғөлләнгән, йәшерәктәре балалар тәрбиәләгән, ҡул эштәре менән булған, ҡырҙа эшләгән,
балалар өлкәндәргә епте урашырға ярҙам иткән.
Туҡыу станогы урын, карауат тип аталған. Эш башлар алдынан: «Урының һәйбәтме?», «Көрөң тартамы?», «Ҡылысың ҡыҫамы?», тип һорар булғандар.
Буй һалыу серҙәрен ауылдағы 2-3
ҡатын ғына белгән, был эшкә тап уларҙы
саҡырғандар. Әгәр ҙә эште осраҡлы кешегә
тапшырһалар, келәмдең боҙолоуынан ҡурҡҡандар.
Бәләкәй таҡта эшләү һәм епте урау оҫталары ла булған, ғәҙәттә,
был эш ирҙәргә йөкмәтелгән. Эштең уңышлы башҡарылыуы йортҡа
тәүләп кем килеп инеүгә лә ҡараған. Сит кеше алдында
ептәрҙе ҡырҡырға ярамаған, ҡатмарлы биҙәктәр
туҡыр алдынан туҡыусылар
доға ҡылған.
“
Балаҫ өсөн тәбиғәттә һәм тирә-яҡ мөхитттә йыш осраған баҙыҡ, тәбиғи төҫтәрҙе һайлағандар. Бирнә өсөн балаҫтарҙы, алдан уҡ әҙерләп, йәй көнө берәр айға тышҡа элеп ҡуйыр булғандар. Ҡояш, ямғыр һәм ел аҫтында төҫтәр баҙыҡланған. Кейәүҙең яҡын туғандары, шулай уҡ ҡатын-ҡыҙ бирнә һандығынан балаҫ алып, уны түргә йәйеп, кәләште матур биҙәктәре һәм орнаменты өсөн маҡтағандар. Кәләш алыҫ ерҙән төшкән булһа, урындағы ҡатындар ундағы биҙәктәрҙе отоп алып, үҙҙәренең эштәрендә ҡулланырға тырышҡан.
Бәпес бишеге эргәһендә сағыу төҫлө келәмдәрҙе элергә ҡушмағандар, баланың күҙенең яуын ала, тип әйткән өләсәйҙәр.
Төрлө балаҫтар
төрлө урындан
Келәм һуғыу Башҡортостандың көньяҡ
райондарында һәм Ҡурған төбәгендә йәшәгән, малсылыҡ
менән күпләп шөғөлләнгән башҡорттарҙа киң таралған булған.
Көнсығыш һәм көньяҡ-көнсығыш
төбәктәргә буйлы балаҫтар хас булған. Уларҙың
декоры киң һәм тар буйҙарҙы алмашлап һалыуға – иң
ябай ысулға ҡайтып ҡалған. Улар тәбиғи органик сеймал ҡулланғас,
тәбиғилеге һәм ябайлығы менән айырылып торған. Көрән, ҡара, һоро,
аҡ төҫтән, тәбиғи буяуҙарҙан әҙерләнгән балаҫтар ҙа айырым нәзәкәтлелеге менән айырылып тора. Сеймалдың тәбиғи булыуы һәм әҙерләү технологияларының ябайлығы был келәмдәрҙе юғары
художестволы сәнғәт өлгөһө кимәленә күтәрә.
Бындай балаҫтарҙы башҡорт оҫталары
республиканың көньяғында
әле лә етештерә.
хәҙерге көндәр
Заманса балаҫ
Бөгөн традицион һөнәрҙәр һәм декоратив-ҡулланма сәнғәт һөнәри өлкәлә лә, халыҡтың көнкүреш йәшәйешендә лә яңырыу осоро кисерә. Бөгөнгө көндә традицион
һөнәрҙәр һәм декоратив-һынлы сәнғәт
һөнәри өлкәлә лә, көнкүреш тормошта
ла яңырыу осоро кисерә.
Республика кимәлендә һәм төбәктәрҙә күсмә семинарҙар ойошторола, мастер-кластар, күргәҙмәләр, киң мәғлүмәт сараларындағы яҙмалар, телевидениелағы
сығыштар Башҡортостанда аҫалы балаҫ туҡыу сәнғәтенең
үҫешенә һәм киң таралыуына ыңғай тәьҫир итә.
Использованная литература:
1. Руденко С.И. Башкиры: Историко-этнографический очерки. — М.; Л., 1955.
2. Руденко С.И. Древнейшие в мире художественные ковры и ткани из оледенелых курганов Горного Алтая. — М.: Искусство, 1968, ил.
3. Авижанская С. А., Бикбулатов Н. В., Кузеев Р. Г. Декоративно-прикладное искусство башкир. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1964.
4. Кузеев Р. Г., Бикбулатов Н. В., Шитова С. Н. Декоративное творчество башкирского народа. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1979, ил.
5. Шитова С.Н. Народное искусство: войлоки, ковры и ткани у южных башкир (Этнографические очерки). — Уфа: Китап, 2006, ил.
6. Янбухтина А.Г. Декоративное искусство Башкортостана. 20 век: от тамги до авангарда. — Уфа: Китап, 2006, ил.
7. Ахмеров Р.Б. Об истоках декоративно-прикладного искусства башкирского народа. — Уфа: Китап, 1996.
8. Башкирское народное искусство /под ред. С. Шитовой. — Уфа: Демиург, 2002.
9. Брюханова Т.А. Технология изделий народных промыслов Республики Башкортостан: пособие для учителей. – Уфа: Китап, 2011. С. 51
10. Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа, 1996.
11. Профессиональное декоративно-прикладное искусство Республики Башкортостан: каталог первой республиканской выставки. — Уфа: Слово, 1997, ил.
12. Башкиры / отв. ред. Р.Г. Кузеев, Е.С. Данилко ; Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН ; Ин-т этнологических исследований им. РГ. Кузеева Уфимского научного центра РАН ; Ин-т истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН. - М. : Наука, 2015. - 662 с. - (Народы и культуры). Это фундаментальные монографии, где в комплексе рассматриваются основные этапы этнической и социально-политической истории, демографические процессы. В том числе, главы по костюму, декоративно-прикладному искусству, семейному быту, фольклору, праздничной культуре, религиозным представлениям. Монографии иллюстрированы и предназначены для историков, этнологов и широкого круга читателей.
13. Искусство башкир. Традиционные художественные ремёсла. Авторы-составители: Шитова С.Н., Никонорова Е.Е., Ахатова Ф.Г., изд «Инеш» 2007г.
14. Народное искусство башкир, альбом. Составление, введение и комментарии С.Авижанской, Н. Бикбулатова, Р. Кузеева. Изд. «Советский художник», Ленинград 1968 г.

Изготовитель лонгрида:
Газизов Р.Ф.