Урындағы халыҡ әле булһа ҡара мунсаны ябайлығы һәм шифаһы өсөн генә яратмай, тәбиғи ҡара мунсалағы ял ‒ кәйефте күтәрергә, көс тупларға ярҙам иткән үҙенсәлекле, рухи шөғөл.

Ҡара мунсаның мөрйәһе юҡ, мейестән сыҡҡан төтөн йыуыныу урынына тарала һәм бар ергә һөрөм ултырып йыһаздар ҡара төҫкә инә. Ҡара мунсаның исеме ошонан килеп сыҡҡан да инде.

Бындай мунсаларҙы бөгөн дә традицияларға таянып төҙөйҙәр. Ергә ыҡсым бура ултырталар, уға бер йәки ике бәләкәй тәҙрә уялар, ишек яңаҡтарын тәпәш итәләр. Бындай ҡоролма йылыны оҙағыраҡ һаҡлай.

Мотлаҡ солан эшләйҙәр, унда кейем алыштырырға, эҫенән ял итергә, яғырға ҡоро утын һаҡларға мөмкин. Йыуыныу һәм сабыныу урындары бергә. Ошонда уҡ, ишек төбөндә, мейес урынлашҡан, уның ташы базальт вулкан тоҡомдарынан тора. Эрерәк таштар аҫҡа һалып ҡалдырыла, уртасалары һәм ваҡтары ‒ өҫтәрәк. Төтөн таш араһындағы ектәрҙән ҡаршылыҡһыҙ сыға. Хәҙер мейестең пар һала торған ташын ҡоршап ҡапҡас менән ябылмалы итеп тә эшләйҙәр ‒ быныһы хәүефһеҙерәк. Мейес төтөнө түбәгә күтәрелә, мунса эсенә тарала һәм ябылып бөтмәгән ишек-тәҙрәләрҙән тышҡа сыға. Стеналарҙың береһе буйлап эләүкә – бейек һике урынлашҡан, унда ятып сабыналар. Икенсе стена яғында эскәмйә ҡуйылған. Иҙән таҡтанан түшәлә.

Ҡара мунсаны 2‒4 сәғәт яғалар. Мейестәге таштар ҡыҙғас, усаҡтан торомбаштарҙы, күмерҙе алып ташлайҙар. Аҙаҡ ташҡа 1‒1,5 литр һыу һибәләр һәм һөрөм газы таралып бөткәнгә тиклем ишекте ябып бөтмәй ҡыҫып ҡалдыралар. Сәғәт-сәғәт ярымдан мунса әҙер, бары эләүкәнән һәм эскәмйәнән һөрөмде йыуып сығарырға ғына кәрәк.

Ҡара мунсаның үҙенсәлеге уның тулыһынса зарарһыҙ булыуында. Яҡҡанда, ғәҙәттә, ҡайын утынын тотоналар, ул янып дегет бүлеп сығара. Дегет үҙ сиратында (антисептик) зарарһыҙландырыу көсөнә, (антипаразитар) паразиттарға һәм микробтарға ҡаршы сифатҡа эйә. Бөтә мунсаға таралып төтөн бактерияларҙы, зарарлы микроорганизмдарҙы үлтерә, бура-таҡталарға ҡаҡһырға, күкһергә бирмәй. Ҡыҙған таш йылыһы әлеге суйын мейестәрҙекенән йомшағыраҡ, шуға эҫелек еңелерәк кисерелә. Бындай пар кешенең дөйөм хәлен яҡшырта , тын юлдарына, йөрәк-ҡан тамырҙары, нервы системаһына ыңғай йоғонто яһай, тиренең торошон яҡшырта, кәйефте күтәрә. Сабынғанда борон-борондан файҙалы үләндәр ҡулланғандар. Үлән төнәтмәһе ярҙамында ауырыуҙарҙы дауаларға, иҫкәртергә мөмкин.

Башҡа күп халыҡтарҙағы кеүек үк, башҡорттарҙа ла мунса көнкүрештең айырылғыһыҙ өлөшө була.
Ул йыуыныу, арығанды бөтөрөү, ауырыуҙарҙы иҫкәртеү һәм дауалау өсөн, шулай уҡ йола байрамдарында файҙаланылған.

Мунса теге йәки был рәүештә башҡорттар ултыраҡ тормошҡа күскәнгә тиклем үк булған. Йәйләүҙәрҙәге мунса тирмәне хәтерләткән, тик ул бәләкәйерәк һәм һәр ваҡыт түңәрәк формала булмаған. Һайғауҙарҙан торған каркас эсендә таш мейес сығарғандар, уны яҡҡас таяуҙарҙы кейеҙ менән япҡандар. Бөгөн турист мунсаларын ошо уҡ ысул менән эшләйҙәр.

Башҡортостан ерҙәрендә тәүге стационар мунсаларҙың барлыҡҡа килеү ваҡыты билдәһеҙ, әммә Башҡорт АССР-ы тарихы материалдарында күрһәтелеүенсә, ныҡлы ултыраҡ биләмәләр Башҡортостанда XVII быуат аҙағында күренә башлай, мунса төҙөү XVIII быуат урталарына киң тарала.

Рәсәй геологы һәм яҙыусы Павел Назаров «Башҡорттар этнографияһы» мәҡәләһендә, XIX быуат аҙағында мунсалар аҙ булһа ла башҡорт ауылдарында уларға халыҡтың ҡарашы ыңғай, тип яҙа.
XX быуат башында башҡорт ауылдарының күпселегендә ҡара мунса яғыу дауам итә. Яңырыу процесы XX быуаттың һуңғы дүрт ун йыллығында ғына көсәйә.

Башта мунсалар һыу ятҡылыҡтары эргәһендә землянкала (ер өй) төҙөлә. Ваҡыт үтеү менән бәләкәйерәк биналарҙы ҡулайлаштыра башлайҙар. Артабан, ниһайәт, мунсаларҙы махсус рәүештә төҙөүгә тотоналар. Мунса менән таныш булмаған урындарҙа тәүҙә бөтә ауылға бер ҡоролма эшләйҙәр.

Башҡорттарҙа ғәҙәти ҡара мунсаның ҡоролошо ярайһы уҡ ябай була. Бәләкәй мунсалар , ҡара ысул (ҡара мейес) менән яғыла, солан һирәк осрай, эстә таш һалынған мейес, сабыныу өсөн эләүкә, стена буйында мунса кәрәк-яраҡтары, шул иҫәптән ҡойоноу өсөн һауыт ҡуйылған эскәмйә тора. Ергә стенанан эләүкәгә тиклем таҡта түшәлә. Мунсалар йыш яғыла, шуға уларҙа артыҡ нәмә булмай.

Башҡортостандың төньяҡ, үҙәк һәм таулы өлөшөндә мунса бураһы өҫтөнә ике яҡлы ҡыйыҡ ҡуйыла, шул уҡ ваҡытта фронтондар асыҡ ҡалдырыла. Түбә ҡалын таҡталарҙан һалына һәм тупраҡ менән күмелә.

Ҡыйыҡ һайғауҙарының арҡыслыҡтары ағас ҡабығы, һирәгерәк транса , туҙ менән ябылған. Мунса ишеге бураның ситендә урынлашҡан. Көньяҡ башҡорттарҙа мунсаның ярым көмбәҙ йәки бер аҙ һуҙылған түңәрәк рәүешендәге каркасын кейеҙ япма менән дә ҡаплағандар.

Сергей Руденко үҙенең «Башҡорттар. Тарихи-этнографик очерктар» тигән хеҙмәтендә ихтилалға тиклемге башҡорттарҙа мунса урыны тураһында телгә ала:

Мунса Башҡортостанда иң яҡшы дауалаусы, һаулыҡты һаҡлаусы булып иҫәпләнгән. Бында быуындарҙы ултыртҡандар, бил биртенеүен дауалағандар, сибек сабыйҙарға хәл өҫтәгәндәр, уңалмаған яраларҙы йыуғандар, төрлө тире ауырыуҙарын шәбәйткәндәр. Һалҡын тейгәндә һары мәтрүшкә, мәтрүшкә ҡушылған ҡайын, имән, шыршы, аҡ шыршы, артыш миндеге менән сабынғандар. Башҡорттарҙа аҙна һайын кейем алыштырып мунса инеү ғәҙәт булған, ҡунаҡ килеүгә лә мунса яҡҡандар.

Революцияға тиклем башҡорт ауылдарында һабынды башлыса май һәм көл һелтеһенән ҡайнатҡандар. Ҡатын-ҡыҙҙар сәстәрен шампунь урынына ҡатыҡ йәки эркет менән ямғыр һыуында йыуғандар. Тире ҡутырлаһа йыуыр алдынан эретелгән йәки йылҡы майы һөрткәндәр.

Революцияға тиклем медицина ярҙамы алыу форсаты бик булмаған, шуға ла кешеләр имселәргә, бағымсыларға мөрәжәғәт иткән. Эҙләнеүсе Вәрис Ғүмәров үҙенең «Башҡорт халыҡ медицинаһы» китабында дауалауҙың һөҙөмтәлелек барометры булып тирләү тора тип билдәләй. Башҡорттар тир менән бергә сирҙәр ҙә сыға тип иҫәпләгән. Йылытыу процедуралары менән бер рәттән мунсала иретелгән май, шул иҫәптән бурһыҡ һәм айыу майы менән массаж яһау киң таралған. Һалҡын тейгәндә башҡорттар бал һәм үлән сәйҙәрен дә онотмаған. Ғөмүмән, башҡорт медицинаһында һаулыҡты нығытыу һәм шәбәйеү өсөн 100-ҙән артыҡ үҫемлек, хайуан-йәнлектәрҙән алынған 20-ләп дауалау сараһы, 30-ҙан артыҡ минерал ҡулланғандар. Дарыуҙарҙы тәнгә сылатҡыс итеп япҡандар, бәйләгәндәр, һөрткәндәр, эскәндәр.

Бәпес тыуыу, туй, дауалау-өшкөрөү менән бәйле йолаларҙы үтәү ере булараҡ, мунса башҡорттарҙың ғөрөф-ғәҙәтендә айырым урын алып торған. Мунса инеү менән бәйле бер нисә ҡағиҙә (тәртип) һәм ышаныуҙар бар.

Ас ҡарынға сабынырға, сабыныр алдынан башты еүешләргә, ҡаты эсемлектәр ҡулланырға ярамаған. Мунсаға һәр кем үҙенең кәрәк-ярағы менән йөрөгән, ваҡыты-ваҡыты менән соланда ял итеп, эҫелә артыҡ ҡыҙынмаҫҡа тырышҡандар. Ял иткәндә баллап үлән сәйе, ҡымыҙ эскәндәр.

Шифаһы тураһында мәғлүмәт менән бергә башҡорт мунсаһына сабына торған миндектәр ҙә килгән. Шулай уҡ мунсала үләндәр һәм бесән ҡулланғандар, мунса эсе яңы сабылған үлән еҫе менән тулыр булған.

Йәш киленде билдәле ҡанундар буйынса мунса индереү йолаһы мотлаҡ ғәмәл һаналған. Кейәү егете туй алдынан һабын, йыуғыс һәм миндек бүләк иткән. Ҡыҙҙар кейәү егете йәрәшкән ҡыҙҙы йырлай-йырлай сабындырған. Ошонда уҡ бәпес тапҡан осраҡтар ҙа бар (әммә йышыраҡ балалар өйҙә донъяға килгән). Бәпесләгән көндә йәки иртәгәһенә кендек инәйе әсәне йылы мунсала йыуындырған һәм тәне ойомаһын, ҡатып китмәһен өсөн массаж яһаған. Артабан бер аҙна дауамында сабыйҙы һәм уның әсәһен еңелсә сабындырған. Мунсаны байрам алдынан да яҡҡандар. Мунсала кешеләр тормоштоң бөтә ауырлыҡтарын онотҡан, ә йолалар психологик торошто яҡшыртырға ярҙам иткән.

Мунса башҡорттар тарафынан ике төрлө ҡабул ителгән. Бер яҡтан тән таҙарыуына ғына түгел, рухи пакланыуға килтергән, ауырыуҙарҙан, арыуҙан арындырған изге урын, ә инде икенсе яҡтан башҡа донъя, теге донъя көстәре йәшәгән урын булған. Бында мунса эйәһе йәшәй тип иҫәпләгәндәр. Ул бәләкәй ялҡын, болот йә төтөн ҡиәфәтендә килә. Һүнгән мейестән хасил була һәм иҙән буйлап мунсанан шыуып сығып китә. Мунса эйәһе шаярырға ярата: йыуынған кешене аяғынан тартҡылай, миндеккә йәбешә. Бындай сифаттар менән һүрәтләү мунса эйәһен енгә әйләндергән, ә мунса үҙе ҡара көстәр һыйыныр урынға әүерелгән. Төн уртаһынан һуң йыуыныуҙы (был ваҡытта мунса инәһе сабына, ул ҡамасаулағанды яратмай), мунсала һыу эсеүҙе тыйыу ошоға барып тоташа ла инде. Шулай уҡ шайтандың төн уртаһынан һуң мунсала ҡалған ҡартты үлтергәнсе сабыуы хаҡында риүәйәт тә бар.

Бындай ҡапма-ҡаршылыҡтарҙың, мунсаны йола ҡанундарын үтәү өсөн яратҡан урынға әйләндереүенә бер ҙә аптырайһы түгел. Улар сихырға, сырхауға ҡаршы им-том менән оҙатылып барған. Йола үтәгәндә йыуыныуҙы, иләк менән ҡойоноу, төтәҫләүҙе, бешекләүҙе файҙаланғандар. Башҡортостанда һамаҡтар бөгөн дә һаҡланған. Кешеләр теге донъя көстәренә балалар, өлкәндәр, сирлеләр айырыуса бирешә, шуға улар яҡлауға нығыраҡ мохтаж тип иҫәпләгән. Баланы йыуындырғанда бына нимә тип һамаҡлар булғандар:

Башҡортостан ауылдарында ҡара мунсаларҙы бөгөн дә осратырға мөмкин. Уларҙы ғәҙәттәгесә ял итеү генә түгел, туристар ҡабул итеү өсөн дә ҡуялар. Бындай мунсала ҡунаҡтар ҡумыҙ, ҡурай тауышын, ҡоштар һайрауын ишетер. Унда шифалы үләндәр ‒ мәтрүшкә, һары мәтрүшкә, йүкә сәскәһе еҫтәре аңҡып торор. Бесәнгә һалып йүкә, имән, аҡ шыршы, ҡайын миндек менән сабырҙар. Ял иткәндә урындағы үләндәр бешерелгән самауыр сәйе, башҡорт балының бер нисә төрөн, ҡымыҙ (бейә һөтөн әсетеп эшләнгән эсемлек) тәҡдим итерҙәр, буҙа (һолонан әҙерләнгән туҡлыҡлы эсемлек) һәм һитә балы (ҡорт балынан ҡойолған бал) ҡойорҙар. Сабынып сыҡҡас иретелгән май, бурһыҡ, айыу майы менән массаж эшләрҙәр.