(«Күсәк бей»)
Әҫәрҙең легенда, риүәйәт, шәжәрә формаһындағы варианттары билдәле.
Эпос ҡасан һәм кем тарафынан яҙып алынған?
Эпос ике версияла таралған: ҡыпсаҡ варианты (“Күсәк бей”) һәм бөрйән варианты (“Бабсаҡ бей һәм Ҡарағөлөмбәт бей”). Әҫәр ваҡиғалар һәм төп герой образдарының ҡапма-ҡаршы һүрәтләнеше менән айырылып тора.
“Хикәйән Күсәк бей” исеме менән әҫәрҙең ҡыпсаҡ версияһын тәүге тапҡыр 1916 йылда Сабирйән Мөхәмәтзакир улы Мөхәмәтҡолов (1890–1934) Ырымбур губернаһы Орск өйәҙе Үрге Этҡол ауылында (хәҙерге Баймаҡ районы 2-се Этҡол ауылы) ҡағыҙға күсергән.
1928 йылда (ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса 1924 йылда) ошо уҡ сәсәндән эпостың икенсе вариантын Йылайыр кантоны Үҙән ауылында (хәҙерге Баймаҡ районы Әбделмәмбәт ауылы) Әхмәт Исламғолов яҙып алған.
1928 йылда Йылайыр кантоны Иҙелбай ауылында бер мәзиндең дини китабынан тыуған яҡты өйрәнеүсе ғалим Сәғит Ғөбәйҙулла улы Мерәҫов (1880–1932) яҙып алған
Сәғит Мерәҫов
(1880–1932)
1938 йылда башҡорт шағиры Ғәлимов Сәләм (1911–1939) әҫәрҙең ҡайһы бер варианттарын Бөрйән районы Иҫке Собханғол ауылында сәсән Зәйнетдин Мәхмүтовтан һәм Байғаҙы ауылында Әбүзәр Ғазиндан яҙып ала.
Ғәлимов Сәләм
(1911–1939)
1939 йылда башҡорт яҙыусыһы Али Карнай (1904–1943) Бөрйән районының Яңы Собханғол һәм Иҫке Собханғол ауылдарында сәсәндәр Рәхмәт Мәмбәтов, Рәхмәт Исламғолов, Мәхмүт һәм уның улы Зәйнетдин Ҡолдәүләтовтарҙан эпостың дүрт вариантын яҙып ала.
Али Карнай
(1904–1943)
1939 йылда тағы ла бер башҡорт яҙыусыһы Ғәйнан Әмири (1911–1982) сәсәндәр В. Юнысовтан (Баймаҡ районы Түбә руднигы),
Н. Вәлитовтан (Бөрйән районы Яуымбай ауылы) һәм Бөрйән районында йәшәгән шәхесе билдәһеҙ бер сәсәндән эпостың өс вариантын яҙып ала. Ошо уҡ йылда фольклор экспедицияһында эпостың тағы ла бер варианты яҙып алына.
Ғәйнан Әмири
(1911–1982)
1939 йылда музыка белгесе
Л.Н. Лебединский (1904–1992) Бөрйән районында Таһир исемле уҡытыусы-сәсәндән эпостың бер вариантын яҙып ала.
Лев Лебединский
(1904–1992)
Бөйөк Ватан һуғышына тиклем сәсән Мөхәмәтша Абдрахман улы Буранғолов (1888–1966) эпостың бер вариантын яҙып алған.
Мөхәмәтша Буранғолов
(1888-1966)
1956 йылда урындағы фольклор йыйыусы М. Сөләймәнов Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылында сәсән Ғилметдин Муллағәлләмовтан яҙып ала.
1950–1960 йылдарҙа Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты тарафынан ойошторолған ғилми экспедицияларҙа тел белгесе Сәриә Фазулла ҡыҙы Миржанова (1924–2000), фольклорсы Ниғмәт Динәхмәт улы Шоңҡаров (1931–1994), Мөхтәр Мофаззал улы Сәғитов (1933–1986) эпостың варианттарын яҙып алған.
Хәҙерге осорҙа фольклорсылар Г.Р. Хөсәйенова, Г.В. Юлдыбаева, А.М. Хәкимйәнова риүәйәт, легенда, әкиәт формаһындағы сюжеттарын яҙып алған.
Шулай итеп, бөгөнгө көндә эпостың 30-ға яҡын варианты билдәле һәм уның яҙып алынған нөсхәләре Рәсәй фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәге Ғилми архивында һаҡлана.
А. Исламғолов яҙып алған вариантты тулыһынса журнал уҡыусыларына тәҡдим итә.
| «Башҡорт аймағы» журналының беренсе бите. 1929 й., 7-се һан. |
Шул уҡ вариант Ғ. Шафиҡов тарафынан рус теленә тәржемә ителә һәм «Алдар и Зухра. Башкирский народный эпос» (Уфа, 1986), «Башкирское народное творчество. Том 1» (Уфа, 1987) китаптарында донъя күрә.
1954 йылда башҡорт телендә донъя күргән «Башҡорт халҡ ижады» йыйынтығында С. Мөхәмәтҡолов тарафынан яҙып алынған вариант бер аҙ ҡыҫҡартылып бирелә.
1960 йылда «Башҡорт шәжәрәләре» китабында ҡыпсаҡ ҡәбиләһе ҡарағай-ҡыпсаҡ ырыуы шәжәрәһе баҫылып сыға. Уға эпостың йөкмәткеһе лә кергән. Был шәжәрә 2015 йылда Р. Кузеев фәнни хеҙмәттәре йыйынтығында яңынан донъя күрҙе.
1962 йылда музыка белгесе
Л.Н. Лебединскийҙың «Башкирские народные песни и наигрыши»
китабында 1939 йылда Бөрйән районында Таһир сәсәндән яҙып алған вариант рус телендә
донъя күрә.
1999 йылда «Башҡорт халыҡ ижады» йыйынтығының 4-се томында
С.Ф. Миржанова, М. Буранғолов, А. Исламғолов, А. Карнай яҙып алған
эпостың 4 варианты донъя күрә.
Эпостың ҡыҫҡаса йөкмәткеһе
А. Мөхтәруллин рәсеме. Башҡорт халыҡ ижады. IV том. – Өфө: Китап,1999. – 400 б.
Әҫәр Мәсем хан етәкселегендәге башҡорт ырыуҙарының тормошон, уларҙың ханлыҡҡа һөжүм иткән ҙур, «бығаса күренмәгән» йыртҡысҡа ҡаршы көрәштә берләшеүен һүрәтләй.
Ҡыпсаҡ версияһына ярашлы, Бабсаҡ ул йыртҡысты үлтерә, ә Ҡарағөлөмбәт батырлыҡты үҙе ҡылғанлығын иҫбат итергә тырыша һәм, һүҙен һүҙ итә алмағас, Бабсаҡты үлтерә.
Бөрйән версияһы буйынса, йыртҡыс менән алышта Ҡарағөлөмбәт еңеүсе булып сыға.
Ваҡиғаларҙың артабанғы һүрәтләнеше ике версияла ла бер үк: Бабсаҡты үлтергәндән һәм ҡыпсаҡтарҙы юҡ иткәндән һуң, Ҡарағөлөмбәт Бабсаҡтың ауырлы ҡатынына өйләнә.
Тура хан олатаһы тәрбиәһендә үҫкән Күсәк, ҙурайып, атаһы өсөн үс ала, Ҡарағөлөмбәтте үлтерә һәм уның бөтә ырыуын юҡ итә.
Бер малай ғына иҫән ҡала, ул аҙаҡтан бөрйән ырыуын тергеҙә. «Бөрйән» этнонимы «бер йән» тигән һүҙҙән килеп сыҡҡан тигән фекер әйтелә.
Эпоста Күсәктең ҡылыҡтары ике төрлө баһалана: ҡарымтаның хаҡлығы таныла, ләкин геройҙың яуызлығы ғәйепләнә.
Ике версияның да нигеҙенә һалынған идея бер үк: ырыу-ара ыҙғыштарҙы ғәйепләү һәм башҡорт ырыуҙарын берләшергә саҡырыу.
Эпостың ҡайһы бер варианттарында Күсәк бейҙең үс алыуы ҡанһыҙ итеп һүрәтләнә: йә ул Ҡарағөлөмбәтте утта ҡыҙҙыра, йә муйынын сабып өҙә, йә тиреһен һыҙыра һ.б.
«Бабсаҡ менән Күсәк» эпосы билдәле башҡорт фольклорсылары Әхнәф Харисов, Кирәй Мәргән, Мөхтәр Сәғитов хеҙмәттәрендә ентекле тикшерелә.
Мәргән К. Башҡорт халҡының эпик ҡомартҡылары. Өфө, 1961. 245, 246, 250-се бб.
(1912–1984)
Харисов Ә.И. Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы. Өфө, 2014. 94, 95, 96–97-се бб.
Әхнәф Харисов
(1914–1977)
Бабсаҡ бей ерләнгән ҡурған Бөрйән районы Аҡбулат ауылы янында урынлашҡан.
Үткән быуаттың урталарында был ҡурғанды билдәле ғалим Н.А. Мәжитов тикшергән. Археологик ҡаҙыу эштәре барышында ике метрға яҡын буйлы кешенең һөйәктәре, һуғыш ҡоралдары һәм ат ҡалдыҡтары табыла.
Был Бабсаҡ бейҙер тигән фекер әйтелә.
1990 йылда ҡурғанда таҡтаташ ҡуйыла.
2007 йылда милли орнамент менән биҙәлгән суйын кәртә менән уратыла, Бабсаҡ бей иҫтәлегенә дүрт метрлы мәрмәр таҡтаташ ҡуйыла.
Тимәк, башҡорт халыҡ эпосы «Бабсаҡ менән Күсәк» башҡорт ырыу-ҡәбиләләрен берләшеүгә, татыулыҡҡа саҡыра, илгә ыҙғыш килтергән һәм ырыуҙар араһында һуғыш тыуҙырған ҡара көстө фашлай.
Ҡулланылған әҙәбиәт:
- Башҡорт халыҡ ижады. Дүртенсе том. Эпос. – Өфө, 1999.
- Мәргән К. Башҡорт халҡының эпик ҡомартҡылары. – Өфө, 1961.
- Харисов Ә. И. Башҡорт халҡының әҙәби мираҫы. – Өфө, 2014.
- Башкирское народное творчество. Т. I. Эпос. – Уфа, 1987.
- Киреев А .Н. Башкирский народный героический эпос. – Уфа, 1970.
- Сагитов М. М. Башкирское народное сказание «Бабсак и Кусяк». Автореф. дис… к.ф.н. – М., 1965.
