Библиотека нематериального культурного наследия Республики Башкортостан
Мы используем файлы cookie. Продолжив работу с сайтом, вы соглашаетесь с Политикой использования cookie и Пользовательским соглашением.
ОК

Башҡорттарҙың һыбайлы көрәш уйыны – ауҙарыш

Ат өҫтөндә уйнаған,
Ҡаяла башаҡ ҡайраған,
Ҡыҙҙың һылыуын һайлаған,
Тыуған ерен һаҡлаған,
Ир намыҫын һатмаған,
Батыры бар был илдең!

(ҡобайырҙан)
Башҡортто атһыҙ күҙ алдына килтереү ауыр. Урал тауҙары буйында йәшәгән халыҡ элек-электән мал аҫраған. Башҡорт этносы тәү сиратта йылҡысылыҡ менән бәйле, сөнки аттар аҙыҡ табыу һәм транспорт сығанағы ғына түгел, ә бәлки, һауыт-һаба, кейем-һалым, аяҡ-кейеме эшләү өсөн сеймал булып торған, уларҙың тормош-көнкүреше үҫешенә ҙур йоғонто яһаған. Башҡорт атлы халыҡ булып танылған. Ат уны туйындырған, кейендергән, яуҙарға алып сапҡан. Шулай уҡ аттар төрлө байрамдарҙың, һуңыраҡ спорт ярыштарының айырылғыһыҙ өлөшө булған.
С.И.Руденконың «Башкиры» китабында тасуирланған тарихи мәғлүмәттәрҙә ҡырағай аттарға һунар иткән һәм уларҙы ҡулға эйәләштергән дала башҡорттары тураһында телгә алына. Үҙенең хеҙмәтендә билдәле этнограф башҡорт аттары араһында төп өс тоҡомдо билдәләй: көньяҡ райондарҙа тау менге аты, дала менге аты һәм төньяҡ райондарҙа тигеҙлек-ялан екке аты. Башҡорт аты талымһыҙ, сыҙамлы, һыбай йөрөүгә лә, йөк артмаҡлағанда ла, еккән хәлдә лә юғары эш һәләтлегенә эйә. Башҡорттар хайуандың нәҡ ошо сифаттарын көндәлек эш өсөн генә түгел, һабантуй, ҡарға бутҡаһы, йыйын кеүек халыҡ байрамдарында, ғаилә мәжлестәрендә, туйҙа һәм спорт ярыштарында файҙалана башлай. Ҡайһы бер милли спорт төрҙәре яйлап тамашаға әйләнгән һәм ваҡыт үтеү менән кешенең йәшәйешенә яраҡлашҡан.
Ике оҫталыҡ үрелмәһе
Ауҙарыш уйыны башҡорт халҡының оҫта һыбай йөрөү һәм боронғо көрәш сараларын берләштерә.
С.И. Руденко «Башкиры» тарихи-этнографик очерктарында көрәште традицион һабантуйҙа ғына түгел, һабан байрамына тиклемге уйын булараҡ һүрәтләй.
“
«Ҡунаҡтар һабантуйға кистән туғандарына килеп ҡунған, ә ҡайһы берҙәре байрам көндө иртән килгән, таныштарында туҡтаған йәки тура майҙанға барған. Ул ауыл эргәһендәге берәй ҡалҡыулыҡта урынлашҡан. Уның уң яғынан ярым түңәрәк булып киндер сатырҙар ҡуйылған йәиһә ҙур булмаған ҡайындарҙан ярым түңәрәк ҡоролған. Ҡайын күләгәһе йәки япма аҫтында хөрмәтле ҡунаҡтар һәм хужалар ултырған: бында улар сәй эскән, көрәш барышын һәм башҡа ярыштарҙы күҙәткән.

Халыҡ майҙанға төштән һуң, ҡарттар мәсеттә намаҙ уҡып сыҡҡас, йыйылған. Майҙан уртаһында көрәш башланған. Унда көрәшселәр, өҫкө күлдәктәрен һалып, еңдәрен һыҙғанып, билбауҙы бер-береһенең арҡаһы аша ташлап, ә остарын ҡул суғына урап алыша башлаған. Аяҡтарын тарбайтып баҫып, бер-береһенең таһыллығын һәм көсөн һынап, улар көрәштәшен ҡалаҡ һөйәгенә һалырға маташҡан. Әкертен генә бер урындан икенсеһенә күсеп, бер-береһен йә бер яҡҡа, йә икенсе яҡҡа бороп, йәки сүгеп, ҡаршылашын башы аша ташларға маташҡан. Килеп сыҡһа, уны күкрәгенә ҡыҫып, бөтә тәне менән тотоп торған».
Розалия Солтангәрәеваның «Башҡорт халыҡ көрәше» хеҙмәтендә башҡорттарҙың балаларын бәләкәйҙән көрәшкә өйрәтеүе тураһында бәйән ителә. «Байрам майҙандарында көрәш бәйгеһен балалар, үҫмерҙәр башлап ебәрә. Был йолала таҫыллыҡҡа һәм көс ярышына ҡарата хөрмәтле ҡараш эҙҙәре күҙәтелә. Уға буласаҡ көрәшселәр яйлап әҙерләнә башлай. Балалар көрәше үҙенә күрә тамаша башы булып торған, майҙанды әҙерләгән. Майҙандарҙа йола, бөтә төр ғөрөф-ғәҙәттәр ҡәтғи үтәлгән. Милли көрәш ҡағиҙәләрен теүәл үтәү мотлаҡ һаналған. Тәүҙә көрәш алдынан батырҙар доға ҡылған, майҙанға сыҡҡас, ҡул бирешеп күрешеп, бер-береһен һәм халыҡты сәләмләгән, артабан билбау ташлаған, көрәшкән, көрәш тамамланғас, йәнә ҡул бирешеп сәләмләгәндәр һәм еңеүсегә бүләк тапшырылған».
Ордос бронза айылсалары (Көньяҡ Себер), б.э. тиклем 3 – 1 мең йылдар элек.
М.П. Грязновтың «Древнейшие памятники героического эпоса народов Южной Сибири» археологик йыйынтығында күсмә тормош алып барған халыҡ төркөмө һүрәтләнгән ҡула (бронза) айылсалар телгә алына. Унда һыбайлы батырҙарҙың бер-береһе менән алышы һүрәтләнгән. Был ауҙарыш уйынының милли көрәштән иртәрәк килеп сығыу ихтималлығын раҫлай. Башта батырҙар ат өҫтөндә алыша башлай, ә һуңынан ерҙә көс һынаша.

Бөгөн милли ауҙарыш уйыны ентекле өйрәнелмәгән. Һыбайлы көрәштең Ҡаҙағстанда һәм Көньяҡ Азияла таралыуы билдәле. Һыбайлыларҙан ул эйәрҙә ныҡлы ултырыуҙы талап итә. Боронғо башҡорттар һәм хәҙерге көрәшселәр эйәрһеҙ алышыуҙы хуп күрә. Гөлкәй Шаһапованың «Этностың уйын мәҙәниәтен системалы анализлау тәжрибәһе» диссертация эшендә башҡорт халыҡ уйындары миҫалында ауҙарыш уйынының рыцарҙар турнирынан килеп сығыу мөмкинлеге әйтелә. Башҡорт әҙәбиәтендә ошондай бәйге төрө иҫкә алынмай, фольклор материалдарында ғына ауҙарышҡа оҡшаш алыш тасуирламаһы һаҡланған.

Шуныһы иғтибарға лайыҡ: ауҙарыш ниндәйҙер баҫтырыш йәки ат сабышы кеүек түгел, ә сикле бер махсус майҙанда үтә. Был һыбайлы көрәштең таулы урында барлыҡҡа килеүен дәлилләй. Атта ултырған килеш билдәренә таҫтамал ураған ике егет бер-береһен һөйрәп-тартҡылап, ҡолатырға тырышып көрмәкләшә. Кем аттан һөйрәп төшөрә, шул еңеүсе була. Атҡа йәки бәйгесегә һуғырға, баштан йәки йүгәндән тотоу тыйыла. Тамаша ҡылған халыҡ бәйгеселәрҙе дәртләндереп торор булған. Г.Шаһапованың тикшеренеүҙәренә ярашлы, ауҙарыш хәрбиләштерелгән сифатҡа эйә, сөнки яугирҙарҙы нисек атта алышырға, дошман менән бәрелешеүҙән ҡурҡмаҫҡа өйрәтә».
Хәҙерге көндә ауҙарыштың бер нисә ҡағиҙәһе бар. Уйын 15 минут бара. Бәйгеселәр өс ауырлыҡ категорияһында көс һынаша: бәләкәй ауырлыҡ – 65 килограмға тиклем, уртаса ауырлыҡ – 80 килограмға тиклем, ҙур ауырлыҡ – 80 килограмдан ашыу булған көрәшсе.

Әгәр уйын барышында еңеүсе билдәләнмәһә, еңеүсене асыҡлау өсөн өс минутлыҡ тәнәфестән һуң биш минут өҫтәмә уйын ваҡыты бирелә.

Бәйге һөҙөмтәһе ошолай билдәләнә: бәхәсһеҙ еңеү өсөн өс мәрәй, әүҙем көрәш өсөн ике мәрәй, һүлпән көрәш өсөн штраф мәрәйҙәр бирелә.

Уйынсыларға ҡаршы яҡ бәйгесеһенә йәки уның атына һуғыу, уның башынан, сәсенән йәиһә аттың эйәренән тотоп алыу, ҡулын ҡайырыу, өҫтөнә аттың теҙгенен ташлау тыйыла.
Фольклорҙа батырҙарҙың һәм ҡыҙ батырҙарҙың көсө
Башҡорт көрәше фольклор материалдарында киң сағылдырылған. Ғәҙел, намыҫлы һәм ҡурҡыу белмәгән батырҙар йыш ҡына әҫәрҙең төп геройҙары була. Улар физик яҡтан ғына көслө түгел, тәрән аҡыллы ла, зирәк тә, изге күңелле лә.
Бөйөк «Урал батыр» башҡорт халыҡ эпосында улдарының Уралға ант бирергә килеү сюжеты иғтибарға лайыҡ. Уралдың улдары – Яйыҡ, Нөгөш, Иҙел, шулай уҡ Шүлгәндең улы Һаҡмар атаһына һәм олатаһына тоғролоҡ һәм дуҫлыҡ һүҙҙәре менән килә. Уларҙың һәр ҡайһыһы нисек уға килеп етеүен, дейеү менән алышта ниндәй еңеү яулауын, күпме дошманды ҡыйратыуын һөйләй. Өсөнсө улы Иҙел нисек дейеү менән алышыуын һәм уны еңеүен һөйләп бирә.
“
«Байтаҡ эпик сюжеттарҙа батыр ҡыҙҙарҙың батыр егеттәр менән көрәше тураһында ҡыҙыҡлы дәлилдәр һаҡланған. Бәлки ул йәмғиәттең боронғо йола эҙҙәрелер. Көс элек, материялаштырылған дәрәжә һәм өҫтөнлөк билдәләү категорияһы булараҡ, синкретик мәғәнәгә эйә булған: аҡыл+ихтыяр+оҫталыҡ енси айырмалыҡһыҙ булған», – тип яҙа үҙ эшендә Розалия Солтангәрәева.
Ғалимдар фекеренсә, ҡатын-ҡыҙҙар көрәше матриархат дәүеренә, үҙенә көслө һәм ҡыйыу яугир һайлаған амазонкалар ғөрөф-ғәҙәттәренә ҡайтып ҡала. Ошонан «Ырғыҙ», «Айстан» риүәйәттәрендә, «Алпамыша» эпосында кейәү менән кәләштең көрәштә, уҡ атыуҙа, ат сабышында ярышыу күренештәренең характеры һәм бурысы аңлашыла. Еңеү кейәү егеткә һылыу батырҙың ире булыу хоҡуғын биргән. Был сюжеттарҙа көс күрһәткесе булып торған көрәш ваҡыт үтеү менән ғөрөф-ғәҙәт шартлылығына, һуңыраҡ һабантуй тамашаһына әйләнә.
«Алдар менән Зөһрә» эпосында Зөһрә үҙен көрәштә еңә алған батырға кейәүгә сығырға ризалыҡ бирәсәге хаҡында иғлан итә. Тәүге ике егетте һылыу шунда уҡ еңә. Өсөнсөһө –Теләүсен Зөһрәнән ярайһы уҡ оҙон, көслө була һәм байтаҡ алымдар, әмәлдәр белә. Ул ҡыҙҙы күтәреп, ергә ташлар өсөн өйөрөлтә башлағанда, Зөһрә уның ҡабырғаларынан һығып, ярышташының тынын ҡыҫа. Теләүсен ҡыҙҙы ергә баҫтырғас та, Зөһрә егетте күтәреп, үҙе тирәләй өс тапҡыр өйөрөлтөп ергә ташлай. Был еңеүҙән һуң, Зөһрә батыр ҡыҙ исеменә лайыҡ була.
Элек башҡорттарҙың ат көрәшендә гүзәл заттар ҙа ярышҡан: «Башҡорт ҡыҙҙары ат сабышы – бер-береһен аттан тартып төшөрөүҙә ярыштар уҙғарған. Уны йәш ир-аттар ҙа башҡарған. Ҡатын-ҡыҙҙар, күбеһенсә ҡыҙҙар, сағыу елән кейеп, шулай уҡ һыбай йөрөү маһирлығын күрһәтә. Улар бер-береһенә йәбешеп, аттан тартып төшөрә, ҡайһы берҙә уларға ярҙамға йәш ир-аттар атта сабып килә».
Ауҙарыш беҙҙең көндәрҙә
Башҡортостан милли ауҙарыш уйынын тергеҙеү буйынса әүҙем эш башланы. Республиканың мәҙәниәт министры урынбаҫары Рәнис Алтынбаев ҡатай ырыуы башҡорттарының атта көрәш уйындарын 2016 йылдан уҙғара башлауын, әммә киң даирәгә 2020 йылда ғына сығыуын аңлатты. Белорет районының Ҡоҙғон-Әхмәр ауылында спорт уйынының милли бәйгеһе үтте.
“
«Был көрәштә күбеһенсә Башҡортостандың таулы райондарында йәшәүсе башҡорттар ҡатнашты, – тине Рәнис Алтынбаев. – Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы был проектты артабан да киңәйтеү эшен йәйелдереү һәм спортсылар әҙерләй башлау ниәте менән уртаҡлашты».
Проектҡа республиканың Учалы, Архангел, Әбйәлил, Бөрйән райондары һәм Сибай, Межгорье ҡалалары, Силәбе өлкәһенән Магнитогорск ҡалаһы ҡушылды.
Ҡатай йәштәре ойошмаһы башҡарма директоры Илнур Әхмәтшиндың әйтеүенсә, элек ауҙарыш уйыны ат өҫтөндә оҫта йөрөү программаһына [сабып барған атта төрлө-төрлө ҡатмарлы күнекмәләр, батырҙар, яугирҙар әҙерләү] ингән.
“
«Бөтә нәмә көрәшсенән һәм уның ниндәй атты һайлап, уны нисек әҙерләүҙән тора. Атты йәштән тәрбиәләргә һәм тойорға кәрәк, сөнки бәйге ваҡытында команда бирергә ваҡыт юҡ, барыһы ла тиҙ һәм ниндәйҙер аҡыл, тойомлау кимәлендә бара»,– тип аңлата Илнур Әхмәтшин.
Хәҙерге бәйгеселәр билдәләүенсә, билбауҙа көрәш, йә иһә грек-рим көрәше йәки көрәш буйынса бер ниндәй донъя чемпионы ла атты оҫта эйәрләй һәм ауҙарыш еңеүсеһе була алмай. Шулай уҡ «ҡатайса көрәштә» һыбайлының кәүҙә ауырлығы ҙур роль уйнамай. Миҫалға, һуңғы Ҡоҙғон-Әхмәрҙә уҙған ярышта 65 килограмм ауырлыҡтағы мәктәп уҡыусыһы бәхәсһеҙ еңеүсе булды. Көрәш шаһиттары һөйләүенсә, унда хатта 110 килограмм ауырлыҡтағы батырҙар ҙа еңелде. Был йәнә бер ҡабат ауҙарышта физик көскә ҡарағанда һыбайлының таҫыллығы, сослоғо ҙур роль роль уйнауын раҫлай.
Ҡулланылған әҙәбиәт:
Самигуллин Р.З. Национальные физические упражнения и игры башкирского народа. Теория и практика физической культуры, М., 1971. №5.
Руденко С.И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. – Уфа: Китап, 2006.
Султангареева Р.А. Башкирский народный курэш. – Уфа: Китап, 2009.
Шагапова Г.Р. Опыт системного анализа игровой культуры этноса на примере башкирских народных игр. – Уфа, 2000.

Мәҡәләлә «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, авторҙың шәхси архивы һәм мәҡәлә геройҙарының фотолары файҙаланылды.

© Овчарук Н.В., автор-төҙөүсе, 2020