Башҡорт атлылары 1812 йылғы Ватан һуғышында үҙҙәрен бик яҡшы күрһәткән. Башҡортостандың Дәүләт архивында рус халҡы менән бергә Ватан һуғышында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙарының хәрби традициялары хаҡында бәйән иткән документтар һаҡланған. 1962 йылда улар «Совет Башҡортостаны» газетаһында баҫылып сыҡҡан.

Баҫма мәғлүмәттәре буйынса, 1812 йылда Башҡортостанда тулыһынса үҙ халҡы иҫәбенә ҡоралланған егерменән ашыу атлы полк ойошторолған. «Өҫтәүенә һәр яугирҙың — ике аты, ә төп ҡоралы — уҡ-һаҙаҡ булған».

Виктор Мурсалимовтың һәм Барый Сатыевтың «Башҡорт аты» китабында ла башҡорт атлыларының хәрби даны ентекле һүрәтләнә.

«Француз генералы де Марбо үҙенең мемуарҙарында башҡорт атлыларына бер ниндәй юл да ҡамасау түгел, тип яҙған. «Улар һағыҙаҡ күсе шикелле бөтә ерҙән килеп сыға. Уларҙы ҡыуып етеү бик ауыр», — тип француздың һүҙҙәрен килтерә авторҙар.

Китапта шулай уҡ 1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында башҡорт атлыларының үҙҙәрен мәңгелек данға күмеүе тураһында әйтелә. Ошо йылдарҙа республиканың халыҡ хужалығы Ҡыҙыл Армияға 50 меңдән ашыу ат ебәргән.

Башҡорттар балаларҙа бәләкәйҙән үк хәрби хеҙмәт күнекмәләре тәрбиәләгән: һыбай йөрөргә, көрәшергә, уҡтан атырға өйрәткән, тип билдәләй авторҙар. Өҫтәүенә, бөтә башҡорттар ҙа, енесенә һәм йәшенә ҡарамайынса, һыбай йөрөгән. Йәш балалы ҡатын-ҡыҙҙар уларҙы ҡуйындарына ултыртып, билдәрен ҡушаҡ менән быуып ҡуйған. Ошондай шарттарҙа үҫкән башҡорт балалары 2–3 йәштә үк атта ултырырға өйрәнгән, ә 5–7 йәшлек малайҙар үҙҙәрен егет тип һанаған.

Тарих фәндәре кандидаты Мансур Зәйнуллин башҡорттарҙа йылҡысылыҡ буйынса тикшеренеү эшендә хатта хәҙер, цивилизация быуатында, йылҡысылыҡтың үҙенең әһәмиәтен юғалтмауын, шәхси-фермер хужалығын ойоштороуҙа, халыҡты сифатлы ит һәм ҡымыҙ менән тәьмин итеүҙә ҙур роль уйнауын, башҡорттарҙың рухи һәм спорт тормошонда мөһим урын биләүен билдәләй.

Күмәк спорт ярыштары, уйындар һәм мул һыйлы табындар быуаттар буйына башҡорт байрамдарының үҙенә генә хас үҙенсәлеге булып ҡала. Ҡағиҙә булараҡ, улар «Һабантуй», «Йыйын», «Туй» һәм башҡа байрамдар ваҡытында үткәрелгән.

Байрам өсөн йылға йәки күл буйындағы матур аҡланды һайлағандар, унда тирә-йүндән бик күп халыҡ йыйылған. Һәр ғаилә күсереп йөрөтмәле тирмәлә урынлашҡан.

Күмәк уйындар, әйлән-бәйлән һәм спорт ярыштары ойошторолған. Әйтәйек, тоҡ кейеп йүгереү, арҡан тартышыу, уҡтан атыу, көрәш, һәм, әлбиттә, ат сабышы йәки, башҡорттар әйткәнсә, «бәйге».

Тәүҙә кесе бәйге уҙғарылған, унда йышыраҡ 6–12 йәшлек малайҙар ҡатнашҡан. Һуңынан егеттәрҙең һәм йәш ир-егеттәрҙең оло бәйгеһенә сират еткән. Араның оҙонлоғо 3–7 саҡрым тәшкил иткән.

Сабыштар кискә табан, эҫе һүрелгәс кенә башланған. Алыҫта һыбайлылар күренеү менән ярыштың башҡа төрҙәре (көрәш, тоҡ кейеп йүгереү) туҡтатылған һәм бөтәһе лә юлдың ике яҡ ситенә теҙелеп, ҙур ҡыҙыҡһыныу һәм тулҡынланыу менән яҡынлашып килеүселәрҙе күҙәткән.

Ҡолғаға сигелгән аҡ яулыҡты кем беренсе булып эләктергән, шул еңеүсе тип һаналған. Байрамдан бер кем дә бүләкһеҙ ҡайтырға тейеш түгел тип, ғәҙәттә, бөтә һыбайлыларҙы һәм сапҡырҙарҙы бүләкләгәндәр.

Республиканың ҡайһы бер райондарында «Ҡыҙ ҡыуыу» тигән туй йолаһы таралған. Һыбайлы егет атта ултырған ҡыҙҙы ҡыуып етеп үбергә йәки уның ҡулындағы яулығын тартып алырға тейеш булған.

Риүәйәт буйынса, аҡҡош-ҡыҙ атта елгән, ә уны егет-бөркөт ҡыуып еткән. Әгәр ул ҡыуып етә алмаһа, кире яҡҡа егет алдан төшкән, ә ҡыҙ уны эҙәрлекләгән һәм ҡамсы менән бүркен һуғып төшөрөргә тырышҡан. Бүрке төшөп ҡалһа, был егет өсөн мәңгелек хурлыҡ булған. Был быуаттар буйына егеттәргә, ҡайһы берҙә ҡыҙҙарға ла үҙҙәренең саялығын, һыбай йөрөү оҫталығын, ҡыйыулығын һәм таһыллығын күрһәтергә мөмкинлек биргән уйындарҙың береһе.

Республиканың көньяғында ХVIII быуаттың икенсе яртыһынан бер нәҫел-ырыуға ҡараған бер йәки бер нисә ауыл халҡы араһында «Бәйге» байрамы йәшәп килгән. Ул сәсеү һәм бесән ваҡыты араһында ойошторолған.

Ат сабышы һәм юртаҡтар ярышы бөгөн дә Башҡортостанда ҙур абруй менән файҙалана. Улар «Һабантуй», «Салауат йыйыны» байрамдары программаһына индерелә һәм спорт ярыштарының мауыҡтырғыс төрө тип иҫәпләнә.

Беҙҙең көндәрҙә сабыштарҙа башлыса аттар үрсеткән фермерҙар ҡатнаша. Байрамдың спорт өлөшө сабыштар менән башлана, унда, ҡағиҙә булараҡ, бөтә ҡатнашыусылар йыйыла. Күпселек тамашасылар өсөн был ҡыҙыҡлы тамаша ғына түгел, бында һәр кем уның һөҙөмтәһен: кемдең аты иң етеҙе, түҙемлеһе һәм кем уның лайыҡлы һыбайлыһы булырын көтә. Был ҡыҙыҡһыныу ырыуҙар берҙәмлеге тойғоһо менән аңлатыла.

Урынды үҙенсәлегенә ҡарап, түңәрәк майҙан йәки тура аралыҡ һайлана. Аттарҙың бөтәһен дә бер юлы ебәрәләр, шуға күрә сабыштар баштан уҡ киҫкен һәм көсөргәнешле көрәшкә әүерелә. Күп кенә аттар, айырыуса түңәрәк майҙанда, көсөргәнешкә түҙмәйенсә, юлдан сыға. Фиништан һуң комментатор шунда уҡ еңеүселәрҙе (аттың ҡушаматын, һыбайлының исем-шәрифен, фермер хужалығын) иғлан итә.

Һәүәҫкәр ярыштарҙан тыш, хәҙер республикала аттарҙың спорт өсөн әһәмиәте лә арта бара, быға күберәк Өфөнөң «Аҡбуҙат» ипподромы булышлыҡ итә. Ул башҡорт эпосы геройы, ҡанатлы ат хөрмәтенә аталған. Ипподром 1982 йылда, Башҡортостандың үҙ ирке менән Рәсәй дәүләтенә ҡушылыуының 425 йыллығы билдәләнгән саҡта асылған. Шул ваҡыттан алып бында Рәсәй, төбәк-ара һәм республика ярыштары уҙғарыла.

Әйтәйек, быйыл тәүге тапҡыр Өфө ипподромында республиканың 100 йыллығына арналған «Терра Башҡортостан» республика ат-спорт турниры үтте. Бәйгелә 54 район ҡатнашты. Башҡортостан башлығы бүләгенә финал ярышы 2019 йылдың 11 октябрендә уҙҙы. Унда Күгәрсен районынан 13 йәшлек Денис Ҡорбанаев еңеү яуланы.

Шуға бәйле республикала, башҡа илдәрҙәге милли тоҡомло аттар хөрмәтенә ойошторолған байрамдар кеүек, Башҡорт аты көнөн булдырырға тәҡдим ителә. Был атлы һәм агротуризмды үҫтереүгә этәргес бирер, тоҡомдоң абруйын арттырыр, республиканың үҙенең мираҫы менән ғорурланыуын күрһәтер, тип иҫәпләй республика йылҡысылары.

Борон башҡорттар үҙҙәренең тормошон аттан башҡа күҙ алдына ла килтермәгән. Ат башҡорт өсөн именлекте, ғаиләнең етешлеген аңлатҡан, ғорурлыҡ билдәһе, бойондороҡһоҙлоҡтоң кәүҙәләнеше булып торған. Шуға башҡорт халыҡ ижадында ат образы һәм уны илаһилаштырыу айырым урынды биләй.

Башҡорт һүҙ сәнғәтенең ҡомартҡыһы тип йөрөтөлгән «Урал батыр» һәм «Аҡбуҙат» эпостарында ҡанатлы Аҡбуҙат бәләгә тарыған кешеләргә ярҙам итә. Эпос йәнлектәргә ҡарата аяуһыҙлыҡты кире ҡаға һәм гуманизм принцибын раҫлай.

Боронғо башҡорттарҙың уйлауынса, бер кем дә толпарҙың ҡанаттарын күрергә тейеш түгел. Әгәр батыр толпарҙың ҡанаттарын күрһә, ат һәләк була. Шуның өсөн хөрәфәттәргә ышанған башҡорттар төндә йылҡы көтөүенә килгән ваҡытта, толпар йәйгән ҡанатын йы­йып өлгөрһөн өсөн, уны тамаҡ ҡырып йәки та­уыш биреп иҫкәрткән. Йылҡысыҡҡан күле легендаһында ла ошо хаҡта әйтелә.

Бөрйән районында таралған риүәйәттәр буйынса, бөтә донъяға билдәле Шүлгәнташ мәмерйәһе Аҡбуҙаттың ҡаяла уйып яһалған һарайы булып тора.

Малсылыҡ менән шөғөлләнгән боронғо башҡорттарҙың ышаныуы буйынса, һәр йылҡы өйөрөндә йәки һыйыр көтөүендә бөтә өйөрҙөң йәки көтөүҙең именлеген һаҡлаған, үрсеүсәнлеген арттырған ҡотло мал булған.

Күп кенә башҡорт риүәйәттәрендә, йырҙарында, әкиәттәрендә, мәҡәл-әйтемдәрендә лә һыбай йөрөй белеүгә һәм аттарға һаҡсыл ҡарашҡа дан йырлана.

Республиканың күренекле шағирҙары Мостай Кәрим, Рәми Ғарипов, Ҡадир Даян, Тимер Йосопов һәм башҡалар башҡорт атына бағышлап шиғырҙар яҙған. Батыр һәм уның тоғро юлдашы ат образы башҡорт тарихи романында – Булат Рафиҡовтың «Ҡараһаҡал», Ноғман Мусиндың «Шунда ята батыр һөйәге», Зиннур Ураҡсиндың «Ҡарат» романдарында йыш осрай. Башҡорт әҙәбиәте классигы Фәрит Иҫәнғолов романдарының береһе «Ир-егеткәй менән ат башы» тип атала.

Шәжәрәләрҙә малсылыҡ хужалығының үҫеш тарихы, башҡорт йәмғиәтендә аттың роле тураһында мөһим мәғлүмәттәр тупланған.

Юрматы, Үҫәргән, Ҡыпсаҡ һәм башҡа ырыуҙарҙың шәжәрәләрендә башҡорттарҙың малсылыҡ менән шөғөлләнеүҙәре, ҙур йылҡы өйөрҙәре, бик күп аттары булыуы, Көньяҡ Уралдың киң далалары буйлап күсеп йөрөүҙәре хаҡында бәйән ителә.